محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهور به ابنحمزه طوسی، فقیه امامی در قرن پنجم و ششم قمری و نویسنده کتاب الوسیلة است. او به جهت تألیف این کتاب به صاحب وسیله نیز شهرت دارد. ابنحمزه از پیروان مکتب شیخ طوسی به شمار می‌آید. مقایسه‌ای میان فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ طوسی نشان می‌دهد که او چهارچوب فقه شیخ طوسی را پذیرفته است.
| ابنحمزه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ابنحمزه طوسی • صاحب وسیله |
| تاریخ تولد | اواخر قرن ۵ قمری به بعد |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | الوسیلة الی نیل الفضیله • الواسطه • المعجزات • الرائع فی الشرائع |
زندگی
از زندگی، مشایخ و شاگردان وی هیچ گزارش صحیحی در دست نیست. قدیم‌ترین کسی که از او نام برده، منتجبالدین (متوفی بعد از ۵۸۵ق) است که ضمن ذکر او در فهرست[۱] به عنوان فقیه، چند اثر از جمله الوسیله را به او نسبت داده است. ابن شهرآشوب فهرست‌نویس قرن ۶ق، در بین کتاب‌هایی که مؤلف‌شان را نمی‌شناخت، از کتابی با عنوان الوسائل الی نیل الفضائل نام برده است.[۲] یاد کردن ابنحمزه از شیخ طوسی (درگذشت:۴۶۰ق) به‌عنوان متوفی،[۳] و ذکر شدن الوسیله در فهرست منتجبالدین که پیش از ۵۸۴ق تألیف شده[۴]، نشان می‌دهد که تألیف الوسیله در فاصله سال‌های ۴۶۰-۵۸۴ق صورت گرفته است. همچنین حال با توجه به اینکه ابنحمزه در این کتاب از ابن براج (درگذشت:۴۸۱ق) تأثیر پذیرفته و فقیهان نیمه دوم قرن ۶ق از جمله قطب‌الدین راوندی (درگذشت:۵۷۳ق) از الوسیله استفاده کرده‌اند، می‌توان دوره حیات او را در اواخر قرن ۵ق و نیمه اول قرن ۶ق تعیین کرد. در منابع قرن اخیر گفته شده که مقبره‌ای به نام او در حومه کربلا وجود دارد.[۵] برخی گفته‌اند این بارگاه در جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع)، در محله عباسیه شرقی است.[۶]
روش فقهی
ابن حمزه را باید از پیروان مکتب شیخ طوسی به شمار آورد. مقایسه‌ای میان فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ طوسی نشان می‌دهد که او چهارچوب فقه شیخ طوسی را پذیرفته است. همچنین او را می‌توان در زمره فقیهانی شمرد که سدیدالدین حمصی رازی، از فقیهان قرن ششم هجری قمری، آنان را بازگو کننده فقه شیخ طوسی و در واقع پیرو او دانسته است.[۷] البته ابنحمزه در مواردی با آرای شیخ طوسی مخالفت کرده و شاید گاهی سعی در تعدیل حکم او داشته است.[۸] همچنین به طرح فروع جدیدی در فقه پرداخته که در کتب شیخ طوسی مطرح نبوده است.[۹]
یکی از مشخصه‌های فقه ابنحمزه روش او در بیان احکام است. او ابتدا بخش‌های مختلف مسأله را با عدد به‌طور مجمل مشخص کرده و سپس به تفصیل هر یک پرداخته است. ابنحمزه در تقسیمات واجب و مستحب، حرام و مکروه، انجام یا ترک و کمیت و کیفیت آنها را جداگانه آورده است. وی در مقدمه الوسیله[۱۰] نوشته این روش تقسیم‌بندی موجب سهولت حفظ احکام می‌گردد. او در آغاز برخی از موضوعات، تعریف آن را نیز آورده است. وی از نظریات دیگر فقهای معاصر شیخ طوسی نیز بهره برده است. مثلاً در چندین مورد[۱۱] به صراحت نظریات سلار دیلمی را نقل کرده است.[۱۲] او تا حدودی از ابن براج نیز تأثیر پذیرفته است.[۱۳]
تأثیرات فقهی بر دیگران
مقایسه بین مندرجات فقه القرآن راوندی با الوسیله[۱۴] تأثیرپذیری راوندی از ابنحمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حکم خون سگ و خوک در لباس نمازگزار[۱۵] در فتوای شاذ از او تبعیت کرده است. ابن زهره نیز در الغنیة تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است.[۱۶]
همچنین ابنادریس در السرائر که تألیف آن را در ۵۸۷-۵۸۸ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر "بعض کتب اصحابنا" بسیار نقل قول می‌کند و اغلب با نظریات ابنحمزه به‌‌گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌کند.[۱۷] البته نظر ابنادریس در مواردی موافق نظر ابنحمزه است.[۱۸] رساله ازاحة العلة فی معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی نیز ظاهراً تفصیل و تکمیل مندرجات الوسیله[۱۹] است.[۲۰]
کتاب الوسیله در قرن هفتم هجری قمری در مکتب حِلّه مورد توجه قرار گرفت. محقق حلی بدون تصریح به نام ابنحمزه چهارچوب الوسیله را بهخصوص در بخش عبادات شرایع پذیرفته و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی کرده، بلکه در عناوین باب‌ها، شکل طرح مسائل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است. یحیی بن سعید حلی در نزهة الناظر[۲۱] و آبی در کشف الرموز، تألیف شده در ۶۷۲ق[۲۲] به نام ابنحمزه تصریح کرده و فتاوی او را نقل کرده‌اند.
اوج مطرح شدن ابنحمزه در آثار فقهی حله را باید در مختلف الشیعة علامه حلی دانست. الوسیله بر اساس آنچه از نامه علقمی وزیر به تاج‌الدین بن صلایا برمی‌آید از رایج‌ترین کتب بین شیعه عراق (بهخصوص حله) در قرن هفتم قمری بوده است.[۲۳]
آثار
- الوسیلة الی نیل الفضیلة. این کتاب در تهران، ۱۲۷۶ق ضمن الجوامع الفقهیة و در نجف، ۱۳۹۹ق به کوشش عبدالعظیم البکاء و در قم، ۱۴۰۸ق، به کوشش محمد حسون به چاپ رسیده است.
- الواسطة. این کتاب را منتجب الدین[۲۴] به وی نسبت داده است. در پایان نسخه‌های موجود الوسیله زیادتی وجود دارد[۲۵] که از ظاهر عبارتی از آن در ص۴۶۶ برمی‌آید که قطعه‌ای از کتاب الواسطه باشد.
- المعجزات. این کتاب را نیز منتجبالدین[۲۶] به وی نسبت داده و برخی با این تصور که این کتاب همان الثاقب فی المناقب است، آن را به صاحب الوسیله نسبت داده‌اند.
- الرائع فی الشرائع[۲۷]
- مسائل فی الفقه.[۲۸]
یکی از شاگردان صیمری از متأخرین، بدون ارائه مأخذ دو اثر با عناوین التعمیم و التنبیه را به ابنحمزه نسبت داده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ معالم العلماء، ص۱۴۵
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، ص۱۸۰-۱۸۱.
- ↑ نک: مقدمه فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۴۸
- ↑ الذریعة، ج۱۰، ص۶۶؛ تأسیس الشیعه، ص۳۰۵.
- ↑ نبوی، «نیم روزی در وادی ایمن»، ص۲۸۹.
- ↑ نک: کشف المحجة، ص۱۲۷
- ↑ مانند قول وی به استحباب انجام مضمضه (شستن دهان با آب) پیش از استنشاق (شستن بینی با آب)، نک: المختلف، ص۲۶، سطر
- ↑ به عنوان نمونه نک: الوسیلة، ص۲۴۴؛ قس: المختلف، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ ص۴۲-۴۳.
- ↑ الوسیلة، ص۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰
- ↑ قس: المراسم، ص۱۲، سطر ۱، ۱۷، ۱۸، و ص۱۴، سطر ۲۰
- ↑ به عنوان نمونه قس: بین المهذب، ج۱، ص۱۹-۲۵ و الوسیلة، ص۷۲-۷۶، در احکام آبها و اَسئار
- ↑ به عنوان نمونه قس: فقه القرآن، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۹ و الوسیلة، ص۱۴۴-۱۴۶؛ فقه القرآن، ج۲، ص۵۸ و الوسیلة، ص۲۶۵؛ فقه القرآن، ج۲، ص۲۱۱و۲۱۲ و الوسیلة، ص۳۴۰ و ۳۴۲
- ↑ نک: السرائر، ص۳۵، سطر ۲۹؛ قس: الوسیلة، ص۷۷
- ↑ به عنوان نمونه قس: بین الغنیة، ص۴۰، ۴۳، ۴۴ و الوسیلة، ص۱۱۲-۱۱۴، ۱۲۱
- ↑ به عنوان نمونه السرائر، ص۳۵، سطر ۴، ص۳۸، سطر ۷؛ قس: الوسیلة، ص۷۶ و ۷۷
- ↑ نک: الوسیلة، ص۲۸۲، سطر ۵؛ السرائر، ص۱۷۳، سطر ۲۱؛ قس: نزهة النواظر، ص۸۹
- ↑ ص۸۵-۸۶.
- ↑ همچنین ببینید: المبسوط، ج۱، ص۷۷-۷۸ که این مطلب مورد الهام ابن حمزه و شاذان قرار گرفته است.
- ↑ ص۶.
- ↑ ج۱، ص۴۰.
- ↑ نک: طبقات الشافعیه الکبری، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، ص۱۶۴
- ↑ الوسیلة، ص۴۶۱- ۴۶۹
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳
یادداشت
منابع
- آبی، حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ، الذریعه.
- ابنادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق.
- ابنحمزه، محمد، الوسیله، به‌کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌داوود، حسن، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۸۳ق.
- ابن‌زهره، حمزه بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن‌طاووس، علی، کشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به‌کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- حر عاملی، محمد، امل الآمل، به‌کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
- راوندی، سعید، فقه القرآن، به‌کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
- سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به‌کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱م.
- سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۳۷۶ق.
- شاذان بن جبرئیل قمی، «ازاحه العلة فی معرفة القبلة»، ضمن بحارالانوار، ج۷۳، ص۸۱-۸۵.
- صدر، حسن، تأسیس الشیعه، بغداد، شرکه النشر و الطباعة العراقیة.
- طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه فهرست.
- طوسی، محمد، المبسوط، به کوشش محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد، «النهایة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
- علامه حلی، حسن، المختلف، تهران، ۱۳۲۴ق.
- محقق حلی، جعفر، شرایع الاسلام، به‌کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
- منتجبالدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، به‌کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
- نبوی، احمد، «نیم روزی در وادی ایمن»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
- حلی، یحیی بن سعید، نزهة الناظر، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی