عاقبت‌به‌خیری
عاقبت‌به‌خیری یا حُسن عاقبت به‌معنای پایان یافتن زندگی همراه با کرامت و در حال ایمان به خدا، از مهم‌ترین آموزه‌های دینی محسوب شده که در تعداد زیادی از آیات، روایات و دعاهای معصومان بر آن تأکید شده است. معیار سنجش اعمال انسان را به چگونگی پایان یافتن آن مرتبط دانسته‌اند؛ یعنی اگر انسان در باقی‌مانده عمر خود اهل عمل صالح شده باشد، از گناهان گذشته‌اش چشم‌پوشی خواهد شد.
پژوهشگران دینی، رعایت تقوا، احسان و نیکی به دیگران به‌ویژه والدین، تفکر و دانش‌آموختن، محبت به اهل‌بیت(ع)، صبر، توبه، داشتن دوستان خوب و خواندن برخی از اذکار و دعاها را از عوامل مؤثر در عاقبت‌به‌خیری می‌دانند و در مقابل دشمنی با اهل‌بیت(ع)، ستم و بی‌عدالتی، ترک صله رحم، عقوق والدین، تضییع حقوق خانواده، دوست و همنشین بد و ترک امر به معروف و نهی از منکر را از موانع عاقبت نیکو دانسته‌اند.
مفهوم‌شناسی
عاقبت‌به‌خیری، نیک‌فرجامی و یا حسن عاقبت، اصطلاحی است که آن را به نیکی و خوبی پایان کار یا زندگی[۱] و قرین آرامش و رضایت‌بخش بودن اواخر عمر[۲] معنا کرده‌اند. در ادبیات دینی نیز این اصطلاح به پایان زندگی همراه با کرامت و شرافت انسانی و ایمان به خدا معنا شده است و اینکه در مقابل بدعاقبتی قرار می‌گیرد.[۳]
جایگاه
رسیدن به عاقبت نیک و دور ماندن از عاقبت شر را از مهم‌ترین آموزه‌های دینی دانسته‌اند که بسیاری از آیات قرآن، روایات و برخی دعاهای مأثور از ائمه(ع) بر آن تأکید دارند.[۴] مفسران ذیل آیات متعددی از قرآن ازجمله آیه ۸۳ سوره قصص، آیات ۱۳۲ و ۱۹۳ سوره بقره، آیات ۸ و ۱۰۲ سوره آل‌عمران، آیات ۱۲۶ و ۱۲۸ سوره اعراف و آیات ۱۰۱ و ۱۰۹ سوره یوسف به مباحث مرتبط با حسن عاقبت پرداخته‌اند.[۵] به گفتهٔ مفسران، در این آیات بر مواردی چون سفارش خداوند به مؤمنان بر پرهیزکاری تا لحظه جان سپردن، سفارش پیامبران به فرزندان خود برای حفظ دین خود تا پایان عمر، درخواست راسخان در علم از خداوند برای عدم انحراف از دین و درخواست مؤمنان از خدا برای دریافت خیر دنیا و آخرت اشاره شده است.[۶]
طلب عاقبت‌به‌خیری برای دنیا و آخرت را همچنین از مضامین مهم و هدف اصلی دعای یازدهم صحیفه سجادیه دانسته‌اند؛[۷] به‌صورتی که این دعا با همین عنوان نام‌گذاری شده است.[۸] تعداد زیاد روایات درباره حسن عاقبت نیز باعث شده که در کتاب‌های روایی بخش‌هایی را با همین عنوان نام‌گذاری کنند؛ به‌عنوان مثال علامه مجلسی در باب ۹۰ از جلد ۶۸ کتاب بحارالانوار با عنوان «حُسْنُ الْعاقِبَة وَإصْلاحُ السَّریرَةِ» تعدادی از آیات و روایات در این باره را جمع کرده است.[۹]
دعا برای عاقبت‌به‌خیر شدن و نگرانی از عاقبت شر را همچنین از مهم‌ترین مضامین موجود در سیره و سخن پیامبر(ص) و ائمه(ع) دانسته‌اند؛[۱۰] ازجمله دعای امام علی(ع) برای طلب حسن عاقبت از خدا در پایان عهدنامه مالک اشتر برای خود و مالک،[۱۱] دعای امام صادق(ع) در تعقیبات هر نماز،[۱۲] نگرانی پیامبر(ص) از عاقبت کار خود در روایت ام‌سلمه[۱۳] و نگرانی امام علی(ع) از سرانجام کار خود در پرسش و جواب با پیامبر(ص) پس از خواندن خطبه شعبانیه.[۱۴]
آیت‌الله مکارم شیرازی با استناد به روایات، معیار سنجش هر عملی را چگونگی پایان یافتن آن می‌داند و اینکه اگر انسانی در باقی مانده عمر خود کار نیک انجام دهد، به خاطر گناهان گذشته‌اش مواخذه نمی‌شود.[۱۵]
عوامل
پژوهشگران با استناد به منابع دینی، عواملی را برای دست‌یابی به حسن عاقبت برشمرده‌اند؛ ازجمله ایمان، عمل صالح و رعایت تقوا، احسان و نیکی به دیگران به‌ویژه والدین، تفکر و دانش‌آموختن، محبت به اهل‌بیت(ع)، صبر و بردباری، توبه، داشتن دوستان خوب و خواندن برخی از اذکار و دعاها.[۱۶]
ایمان، عمل صالح و رعایت تقوا
ذیل آیات متعددی از قرآن که با فرازهایی چون «وَاَلْعٰاقِبَةُ لِلتَّقْویٰ»[۱۷] یا «وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»[۱۸] ختم شده است، مفسران گفته‌اند که دوری جستن از عوامل مخل تقوا مانند برتری‌جویی بر دیگران و فسادانگیزی،[۱۹] و از طرف دیگر انجام اموری چون خواندن نماز و صبر بر مشکلات،[۲۰] باعث دست یافتن به عاقبت نیک هم در دنیا و هم در آخرت خواهد شد.[۲۱] آنان همچنین درباره وصیت حضرت ابراهیم(ع) به فرزندانش بر حفظ ایمان خود تا زمان مرگ در آیه ۱۳۲ سوره بقره گفته‌اند که انسان نه تنها نسبت به وضعیت امروز فرزندان خود مسئول است؛ بلکه باید نسبت به چگونگی عاقبت آنان نیز دغدغه داشته باشند.[۲۲] همچنین با استناد به روایتی از امام صادق(ع)،[۲۳] استفاده نکردن از نعمت‌های خدا در راه معصیت را عاملی جهت دست‌یابی به عاقبت‌به‌خیری معرفی کرده‌اند.[۲۴]
بر اساس آیات قرآن گفته شده که خدا از مؤمنان می‌خواهد که با حفظ پرهیزگاری تا لحظه جان سپردن، مسلمان از دنیا بروند.
دعا و امدادهای الهی
هاشمی رفسنجانی در تفسیر راهنما ذیل فرازهایی چون «وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِینَ» یا «وَتَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَارِ» در آیات ۱۲۶ سوره اعراف و ۱۹۳ سوره آل عمران بر این نکته تأکید می‌کند که دست‌یابی به عاقبت نیکو نیاز به دعا و امدادهای الهی دارد.[۲۵] چنانچه در داستان ایمان ساحران فرعون به حضرت موسی(ع)، آنان از خدا خواستند به آنها صبر دهد تا در زمره مؤمنان از دنیا بروند و عاقبت به خیر شوند.[۲۶]
توبه
توبه به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل رسیدن به حسن عاقبت و رستگاری معرفی شده است؛ چنانچه در آیه ۳۱ سوره نور بر این نکته تأکید شده است.[۲۷] مکارم شیرازی از مفسران قرآن، در تفسیر آیه ۸ سوره تحریم، اولین گام برای نجات از آتش دوزخ را توبه دانسته است؛ توبه‌ای که از هر نظر خالص باشد و برای همیشه انسان را از معصیت جدا کند و بازگشتی در آن رخ ندهد.[۲۸] در منابع دینی داستان‌های متعددی از افرادی ذکر شده که با توبه عاقبت به خیر شده‌اند که ازجمله آنها، داستان فضیل بن عیاض، راهزن معروف عصر امام صادق(ع) است که با توبه از راهزنی، جزو عابدان و عارفان مشهور شد[۲۹] و روایاتی نیز از امام صادق(ع) نقل کرده است.[۳۰] همچنین در این زمینه به توبه حر بن یزید ریاحی در روز عاشورا و شهادت او در کنار امام حسین(ع) اشاره شده است.[۳۱]
موانع
در مقابل عوامل حسن عاقبت، پژوهشگران به عواملی اشاره کرده‌اند که باعث بدعاقبتی خواهد شد. ازجمله مواردی چون دشمنی با اهل‌بیت(ع)، دل‌بستگی به دنیا، شناخت حق و عدم یاری آن، تکبر، ستم و بی‌عدالتی، ترک صله رحم، عقوق والدین، تضییع حقوق خانواده، دوست و همنشین بد، ترک امر به معروف و نهی از منکر و رواج فساد در جامعه از موانع دست‌یابی به عاقبت خیر معرفی شده‌اند.[۳۲]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه حسن عاقبت؛ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه عاقبت به خیر.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه عاقبت به خیر.
- ↑ حسینی، عاقبت‌به‌خیری، ۱۳۸۴ش، ص۱۰.
- ↑ صمدی یزدی، «عاقبت‌به‌خیری از نگاه آیات و روایات»، ص۱۸۹؛ علّینی، «عاقبت‌به‌خیری در آموزه‌های اسلامی»، ص۲۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۸۱؛ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۱۹۵ و ج۶، ص۱۳۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۶، ص۱۷۸؛ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۳، ص۲۶۰.
- ↑ دانیاری، «اهمیت و جایگاه عاقبت‌به‌خیری در آیات و روایات و ادعیه»، ص۵۳-۵۶.
- ↑ انصاریان، دیارعاشقان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۱-۱۲۲؛ ممدوحی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۸۵-۵۰۰
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای یازدهم، عنوان دعا
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۳۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۳، ص۲۶۲؛ صمدی یزدی، «عاقبت‌به‌خیری ازنگاه آیات و روایات»، ص۱۹۱-۱۹۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، (تصحیح صبحی صالح)، نامه ۵۳، ص۳۰۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۴۶.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۷۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، منشورات جهان، ج۲، ص۲۹۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۳، ص۲۶۲.
- ↑ حسینی، عاقبت‌به‌خیری، ۱۳۸۴ش، ص۱۳-۴۵؛ حسینی، «اهمیت و جایگاه عاقبت بخیری در اسلام»، ص۳۵-۳۶.
- ↑ سوره هود، آیه ۴۹.
- ↑ سوره قصص، آیه ۸۳؛ سوره اعراف، آیه ۱۲۸؛ سوره طه، ۱۳۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۴۲۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۸۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۱۷۷.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۲۵۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآنی مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۰۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۶۲؛ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، نشر جهان، ج۲، ص۴.
- ↑ مکارم شیرازی، مشکات هدایت، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۹
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ج۶، ص۱۳۷.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ج۷، ص۲۰۴؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۱۴۴.
- ↑ حسینی، عاقبت‌به‌خیری، ۱۳۸۴ش، ص۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۴، ص۲۸۹.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، دارالثقافه، ج۴، ص۴۷.
- ↑ طوسی، رجال، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
- ↑ حسینی، عاقبت‌به‌خیری، ۱۳۸۴ش، ص۴۵-۶۴.
منابع
- نهج‌البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، ترجمه محمد دشتی، قم، نشر مشهور، ۱۳۷۹ش.
- صحیفه سجادیه.
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، بیروت، دارالثقافه.
- انصاریان، حسین، دیار عاشقان: تفسیر جامع صحیفه سجادیه، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۲ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، نشر سخن، ۱۳۸۱ش.
- حسینی، سید جواد، «اهمیت و جایگاه عاقبت‌به‌خیری در اسلام»، نشریه پاسدار اسلام، شماره ۳۱۷، ۱۳۸۷ش.
- حسینی، سید حسین، عاقبت‌به‌خیری، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۴ش.
- دانیاری، محسن، و جایگاه عاقبت‌به‌خیری در آیات و روایات و ادعیه»، فصلنامه ره‌توشه ویژه رمضان ۱۴۴۳ق، شماره ۹، ۱۴۰۱ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآنی، ۱۳۸۷ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، منشورات جهان، بی‌تا.
- صمدی یزدی، علی‌اکبر، «عاقبت‌به‌خیری از نگاه آیات و روایات»، در فصلنامه ره‌توشه ویژه محرم الحرام ۱۳۹۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
- علینی، محمد، «عاقبت‌به‌خیری در آموزه‌های اسلام»، نشریه ره‌توشه ویژه رمضان ۱۴۴۲ق، شماره ۵، ۱۴۰۰ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تقسیر القمی، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مشکات هدایت، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۳۸۵ش.
- ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، مقدمه آیت‌الله جوادی آملی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.