حروف ابجد
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
حروفِ اَبجَد (نام‌های دیگر: حروفِ جُمَّل یا حسابِ جُمَّل یا حسابِ اَبجَد) شیوه قدیمیِ ارزش‌گذاریِ حروف الفبا، بر اساس اعداد در زبان‌های مختلف است، تاریخچه پیدایش این حروف و نحوه استفاده از آن، به تاریخ پیدایش حروفِ الفبا، باز می‌گردد. این حروف در علوم مختلفی چون ریاضیات، موسیقی، هندسه، علوم غریبه، تاریخ، عرفان کاربرد دارد. در روایات مختلف از معصومین(ع) در مورد اهمیت این حروف و کاربردهای آن سخن به میان آمده است؛ بر اساس برداشت‌هایی از روایات و کلام بزرگان، این حروف بیانگر میزان تاثیر حروف بر عالم خارج است و بر همین اساس علمای علوم مختلف در مجال‌های گوناگون از آن بهره برده‌اند.
چیستی و جایگاه
حروف ابجد، (حروفِ جُمَّل یا حسابِ جُمَّل یا حسابِ اَبجَد) حساب عددی حروف الفبا و ارزش‌گذاری حروف بر اساس اعداد است.[۱] پیشینیان، حروف را در گروه‌های نه‌گانه گردآوری کرده؛ و برای هر حرف، بر اساس ارزشی که دارد به‌ترتیب، عددی را قرار داده‌اند. کلمه «اَبجَد» نخستین ترکیب از ترکیب‌های نه‌گانه حروف أبجد است که متشکل از چهار حرف ابتدایی حروف الفبای سامی می‌باشد.[۲] حروف ابجد و ارزش عددی متناظر با هر حرف به شرح ذیل است:[۳]
«اَبْجَدْ - هَوََّزْ - حُطّی - کَلَمَنْ - سَعْفَصْ - قَرَشَتْ - ثَخِذْ - ضَظِغْ»
| حرف | أ | ب | ج | د | ه | و | ز | ح | ط | ی | ک | ل | م | ن | س | ع | ف | ص | ق | ر | ش | ت | ث | خ | ذ | ض | ظ | غ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| عدد | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | ۱۰ | ۲۰ | ۳۰ | ۴۰ | ۵۰ | ۶۰ | ۷۰ | ۸۰ | ۹۰ | ۱۰۰ | ۲۰۰ | ۳۰۰ | ۴۰۰ | ۵۰۰ | ۶۰۰ | ۷۰۰ | ۸۰۰ | ۹۰۰ | ۱۰۰۰ |
سه نوع حساب أبجد (حساب ابجد کبیر، صغیر و وسیط)؛[یادداشت ۱] وجود دارد که حساب أبجد کبیر بیشترین استفاده را از میان دیگر اقسام حروف ابجد دارد.[۴]
تاریخچه حروف ابجد
تاریخ حروف أبجد برابر با تاریخ پیدایش حروف الفبا است؛[۵] با توجه به اکتشافات تاریخی در سده‌های اخیر، الفبای خط اوگارتی‌ها، که نگارش آن به اواسط هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد شاید نخستین الفبایی باشد که تاکنون شناخته شده است.[۶] از این‌رو می‌توان تاریخ پیدایش الفبای أبجدی را همزمان با تاریخ الفبای اوگارتی‌ها دانست.[۷] این حروف الفبا شامل ۲۲ حرف بوده که در ۶ گروه اول الفبای ابجدی قرار داد. بعدها به دلیل شباهت‌هایی که این نوع الفبا با الفبای عربی داشت، [۸] بقیه واژه‌ها تا ۲۸ حرف در گروه‌های «ثخذ» و «ضظغ» به آن افزوده شد، [۹] از این رو در زبان عربی به این دو ترکیب، (که دو ترکیب پایانی حساب جُمل است) «روادف» (به فارسی: در پی آینده یا اضافه شده) گویند.[۱۰]
علامه‌طباطبایی فیلسوف ومفسر(۱۲۸۱-۱۳۶۰ش):
أبجد كبير ظاهراً از مسلّمات است؛ و آن از عدد يك تا هزار است كه به بيست و هشت حرف در زبان عرب تقسيم شده است. و در بين مسلمانان از شیعه و سنّی جای شبهه و تردید نیست، و علمای فریقین مانند شیخ بهائی و مُحیی الدّين عربی در اينجا سخن را بسط داده‌اند. و در بین غیر مسلمانان نیز ابجد کبیر معروف است. و قبل از اسلام در طائفۀ يهود رائج و دارج بوده، و از زبان عبری یهود، به مسلمین وارد شده است و اتّفاقاً با آنكه زبان عبری بیست و دو حرف بیشتر ندارد؛ و حروفات «ث خ ذ ض ظ غ» در زبان آنها نیست، و فقط حروف تهجّيی را تا قَرِشَتْ دارند، با این حال به أبجد كبير معتقد بوده و تا عدد هزار را پخش بر حروف خود مي‌كنند.
*منبع: https://motaghin.com/fa_booksPage_5766.aspx?gid=5424، حسینی طهرانی، مهر تابان، ص۳۶۵.
چینش ابجد
به‌گزارش برخی محققین برای نوع چینش حروف أبجدی در کنار یکدیگر، علت‌ها و ریشه‌های مختلفی ذکر شده است. آنها این تفاسیر را غریب و گاه افسانه‌آمیز خوانده‌اند.[۱۱] برخی شش ترکیب ابجد تا قَرِشَت را نام یکی پادشاهان مَدین پنداشته و برخی این هشت ترکیب را نام فرزندان مَرامِر نامی، واضع خط خوانده‌اند؛[۱۲] در روایتی دیگر این شش ترکیب را نام جنّیان و در جای دیگر نام ایام هفته دانسته‌اند. در نهایت از نظر برخی محقّقان، علت اصلی اینگونه چینش حروف در کنار یکدیگر و ارزش‌گذاری خاص آن بر اساس اعداد معلوم نیست.[۱۳]
معانی ابجد
در مورد معانی ترکیب‌های أبجدی برخی محقّقین گفته‌اند: عرب‌ها به هر یک از هشت صورت أبجدی، معنایی خاص داده‌اند؛ مانند أَبجَد، یعنی آغاز کرد؛ هَوَّز، یعنی در پیوست؛ حُطّی، یعنی واقف شد؛ کَلِمَن، یعنی سخنگو شد؛ سَعفَص، یعنی از او آموخت؛ قَرِشَت، یعنی تربیت کرد؛ ثَخَّذ، یعنی نگاه داشت؛ و ضَظَّغ، یعنی تمام کرد.[۱۴]
طبق نقل شیخ صدوق، در حدیثی که امام علی(ع) آن‌را از رسول خدا(ص) نقل می‌کند، بعد از سفارش به یادگیری معانی حروف أبجد به شرح و تفسیر این حروف پرداخته‌است؛ او ألف در أبجَد را حرفی از أسماء الهی و باء را بَهجةُ الله (به‌فارسی: سرور و شادمانی خدا) و جیم را جَنّةُ الله و جَلال‌ُ الله (به فارسی: بهشت خدا وعظمت خدا) و... معرفی می‌کند.[۱۵]
در حدیثی دیگر از امام باقر(ع) نقل است که عیسی(ع) در تفسیر حروف اَبجَد نزد معلّم خود آن‌را اینگونه بیان کرد:...«الف» آلاء و نعمت‌های خدا؛ «با» بَهجت و صفات کمالیۀ او؛ «جیم» جمال (زیبایی) الهی؛ و «دال» دین خداست؛ «ها» هول جهنّم؛ و «واو» اشاره به «وَیلٌ لاَهل النّار» (به‌فارسی: وای بر اهل جهنم) دارد؛ «زا» زفیر و فریاد جهنّم و خروشیدن آن بر گنهکاران است؛ و «حُطّی» یعنی گناهانِ استغفار‌کنندگان کم می‌شود و برطرف می‌گردد؛ «کَلِمَن» یعنی کلام و و عده‌های خدا بر حق است؛ «سَعْفَصْ» یعنی در قیامت هر عملی را براساس میزان و ارزش آن عمل پاداش می‌دهند؛ و «قَرِشَت» نیز به معنای آن است که همه در قبرها می‌باشند و در قیامت زنده می‌گردند.[۱۶]
امام علی(ع) در پاسخ به شخصی یهودی که از معانی أبجد هوَّز حُطّی و... سوال کرده بود؛ هرکدام از ترکیب‌های نه‌گانه حساب جمل، را اشاره به قسمتی از داستان حضرت آدم(ع) معرفی می‌کند.[۱۷]
خواص و کاربرد در آموزه‌های دینی
در کتب‌های روایی و دینی، برای حروف ابجد کاربرد و خواصی ذکر شده که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- احتجاج و بیان حقایق آیات قرآن: در برخی روایات، أئمّه معصومین، با استناد به حسابِ جملِ برخی آیات یا کلمات، خبر از حوادث و اتفاقاتی میداند که بر مخاطب خود پوشیده بود. به عنوان مثال: هنگامی که مردی از بَنی‌امیه از امام صادق(ع) در مورد فایده و بهره مردم از بعضی از آیات قرآن نظیر «المص»[۱۸] سوال کرد امام(ع) با استفاده حساب أبجدی این آیه خبر از تاریخ اتمام حکومت بنی‌امیه داد.[۱۹]
- دعا و مختومات: گفته شده که گاه ائمه(ع)، در کتابت دعا، حرزها و مختومات برای بیماران و... از این حروف استفاده می‌کردند.[۲۰] برای مثال وقتی شخصی به جهت رفع بیماری که بر او عارض شده بود خدمت ایشان رسید امام(ع) دعایی را همراه با دستور العملی خاص، برای وی اینگونه کتابت کرد: «... فَدَعَا بِدَوَاةٍ وَ کَتَبَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَبْجَدْ هَوَّزْ حُطِّی عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانَةَ بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَی ثُمَّ تَخَتَّمَ فِی أَسْفَلِ الْکِتَابِ سَبْعَ مَرَّاتٍ خَاتَمَ سُلَیمَانَ(ع) ثُمَّ طَوَاهُ ثُمَّ قَالَ...» (به‌فارسی: پس امام صادق(ع) دواتی خواست و نوشت به‌نام خداوند بخشنده مهربان، به‌نام خدا و با استعانت از خدا، أَبْجَدْ هَوَّزْ حُطِّی از فلان شخص پسر فلان شخص با اذن خداوند بلند مرتبه، سپس آن نوشته را هفت بار با عبارت انگشتر سلیمان مهر کرد، سپس آن‌را تاکرد و گفت...).[۲۱]
- علوم غریبه: از زیر مجموعه‌های علوم غریبه، علم اعداد است که دانشمندان این علوم با استفاده از حروف و حساب جمل و با توجه به روح کلمات و خواص آن، حوادث آینده را تعیین کرده یا با استفاده از آن کارهای شگرفی انجام می‌دهند.[۲۲] در مورد میزان تأثیرگذاری این حروف بر عالم خارج شیخ بهائی می‌گوید: اعداد جان و حروف، کالبد آن است؛ مَثَل عدد مَثل دندانه‌های کلید است و کلید هرگاه دندانه‌هایش زیاد یا کم گردد، درب را نمی‌گشاید.[۲۳] پیشینیان از این حروف در علوم ستارشناسی و اسطُرلاب برای پیش‌بینی حوادث، طالع‌بینی و بدست آوردن تقدیرات و نوشتن طلسم‌ها اقدام می‌کرده‌اند.[۲۴]
- عرفان: علم الحروف که حساب أبجدی نیز جزئی از آن است، در عرفان اسلامی کاربرد دارد. بیان تجربیات عرفانی عارفان بوسیله علم‌ُ الحروف، یکی از آنهاست.[۲۵] آثاری همچون: الدُرّ المکنون فی علم الحروف، و رساله مفتاحُ الاسرار در علم جفر و حروف از محی الدین عربی، از جمله کتاب‌هایی است که در این باب نگاشته شده‌اند.[۲۶]
- رمزگذاری: از حروف أبجد برای نوشتن رمز نیز استفاده شده است. برای مثال در متن یک نامه یا نوشته هرگاه به دلایل مختلف امکان تصریح به مطلبی نباشد، می‌توان به جای اشاره مستقیم به یک واژه یا جمله، از معادل عددی ابجدی آن استفاده کرد. در این رابطه کلینی در کافی روایت می‌کند: هنگامی که از حضرت صادق(ع) در مورد ایمان ابوطالب و چگونگی آن سوال شد، ایشان با دستشان عدد شصت و سه را نشان داد؛ شارحین در ذیل این روایت معانی مختلفی، برای اشاره به این عدد بیان کرده‌اند.[۲۷] در اشعاری که منسوب به امام علی(ع) است، ایشان با استفاده از حروف أبجد به نام پیامبر(ص) اشاره کرده‌است:[۲۸] در این اشعار علی(ع) می‌گوید: وعده گرفتن موسی (عدد۴۰) را دو مرتبه در نظر بگیر و أصل طابیع (عدد۴) را دنباله آن قرار بده و آنگاه سکّه خانی که در شطرنج است (عدد ۸) را میان آنها قرار بده. این چهار حرف نام کسی است که قلب من و قلب جمیع عاقلان را ربوده است.[۲۹] نام محمّد به حساب أبجد عدد ۹۲ و جمع اعدادی که در این شعر به آن اشاره شده است نیز برابر با ۹۲ است.[۳۰]
همچنین از حروف أبجد برای ثبت اصوات، سرودها و نغمه‌ها در موسیقی، [۳۱] ترتیب‌بندی مقاله‌های علمی و پایان‌ها، [۳۲] نیز استفاده می‌شود.
کاربرد در ساخت ماده تاریخ
یکی از کاربردهای حروف أبجد، ساخت «ماده‌تاریخِ» (اشاره به تاریخ‌های مهم با استفاد از حروف أبجد) و استفاده آن در اشعار و آثار ادبی است، برای مثال شاعری به تاریخ وفات حافظ شیرازی، شاعر معروف زبان فارسی، بوسیله عبارت «خاک مصلی» و حساب أبجدی آن در شعرش اشاره کرده است؛ «خاک مصلّی» به حساب ابجدی ۷۹۱ می‌شود که اشاره به تاریخ فوت حافظ شیرازی دارد.[۳۳] این اشعار بر روی سنگ قبر حافظ نوشته شده است.[۳۴]
شاعر دیگری تاریخ وفات ملاّ خلیل قزوینی و ملاّ رفیعای واعظ از عالمان شیعه قرن ۱۱ق را در یکی از ابیات شعری که در وصف آنها سروده، آورده است:[۳۵]
در این بیت عبارت «دو دُرّ بيرون زيك درج جهان شد» به حساب ابجد برابر با ۱۰۸۹ق تاريخ فوت ملّا‌خليل و ملّارفيعا است.[۳۶]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه أبجد.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه أبجد.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه أبجد.
- ↑ «جدول ابجد کبیر و صغیر و وسیط»، سایت دعاگو.
- ↑ آذرنوش، أبجد، ص۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ آذرنوش، أبجد، ص۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ آذرنوش، أبجد، ص۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ صینونیت، «نگاهی به الفبای سامی(۱)»، سایت انسان‌شناسی و فرهنگ ؛ جمال زاده، حروف أبجد، مجله یغما، شماره ۸، ص۳۴۱.
- ↑ صینونیت، «نگاهی به الفبای سامی(۱)»، سایت انسان‌شناسی و فرهنگ ؛ جمال زاده، حروف أبجد، مجله یغما، شماره ۸، ص۳۴۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۳۶۰.
- ↑ جمال زاده، مجله یغما، ابجد، هوز... شماره ۵، ص۲۰۳
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه أبجد.
- ↑ آذرنوش، أبجد، ج۲، ص۳۶۰-۳۶۲.
- ↑ جمال زاده، ابجد هوز..، مجله یغما شماره ۸، ص۳۴۲.
- ↑ شیخ صدوق، توحید، ص۲۳۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، مؤسّسة الوفاء، ج۲، ص۲۱۹-۲۲۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۲۱.
- ↑ ص، آیه ۱
- ↑ مجلسی، احتجاجات، ترجمه جلد ۴ بهار الانوار (مترجم: موسی خسروی)، ۱۳۷۹ش. ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۰ ش، ص۴۰۲ ؛ مجلسی، زاد المعاد، مفتاح الجنان، المؤسسة الاعلی للمطبوعات، ص۵۵۹.
- ↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۳۷۰ ش، ص: ۴۰۲.
- ↑ نراقی، الخزائن، ۱۳۸۰ق، ص۱۹۲.
- ↑ حسن زاده آملی، نورٌ علی نور، ۱۳۹۰ هش، ص۵۴ و ۱۵۲
- ↑ بیرونی، التفهیم لاوائل التنجیم، ص۲۸۵.
- ↑ طلایی، نقش وجایگاه حروف واعداد در عرفان اسلامی، ص۳.
- ↑ طلایی، نقش وجایگاه حروف واعداد در عرفان اسلامی، ص۳.
- ↑ مصطفوی، ترجمه و شرح اصول کافی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ میبدی، ديوان أمير المؤمنين عليه السلام، ۱۴۱۱ق، ص۴۶۰.
- ↑ میبدی، ديوان أمير المؤمنين عليه السلام، ۱۴۱۱ق، ص۴۶۳.
- ↑ میبدی، ديوان أمير المؤمنين عليه السلام، ۱۴۱۱ق، ص۴۶۳.
- ↑ ستایشگر، واژه نامهٔ موسیقی ایران زمین، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۳۷۵.
- ↑ «سیستم شماره‌گذاری در پایان‌نامه»، سایت موسسه پژوهش برتر.
- ↑ «برمزار حافظ چه نوشته است؟»، روزنامه ایران، ۱۰ مهر ۱۳۹۱.
- ↑ «برمزار حافظ چه نوشته است؟»، روزنامه ایران، ۱۰ مهر ۱۳۹۱.
- ↑ قزوینی، صافى در شرح كافى (ملا خليل قزوينى)، ج۱، ص۱۳.
- ↑ قزوینی، صافى در شرح كافى (ملا خليل قزوينى)، ج۱، ص۱۳.
یادداشت
- ↑ اعداد نسبت داده شده به ۲۸ حرف ابجد کبیر از یک تا هزار است. در واقع اعداد ۱ تا ۱۰۰۰ بین ۲۸ حرف عربی تقسیم شده است. اگر هر یک از اعداد حروف ابجد کبیر که از ۹ بزرگتر است را به ۹ تقسیم کنیم باقیمانده آن اعداد ابجد صغیر خواهد بود و اگر به جای ۹، اعداد ابجد کبیر را به ۱۲ تقسیم کنیم، باقیمانده آن ابجد وسیط است. اما بیشترین موارد استفاده را حروف ابجد کبیر دارد. به مربع ارزش عددی حروف ابجد کبیر، ابجد اکبر گفته می‌شود. برای مثال ابجد اکبر حرف "ی" برابر با ۱۰۰ و یا ابجد کبیر حرف "ق" برابر ۱۰۰۰۰ خواهد بود.
منابع
- «بر مزار حافظ چه نوشته است؟»، روزنامه ایران، ۱۰ مهر ۱۳۹۲ش.
- «سیستم شماره‌گذاری در پایان‌نامه»، سایت موسسه پژوهش برتر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۴۰۱ش.
- آذرنوش، آذرتاش، أبجد، در جلد دوم دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران مرکز دارالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم ۱۳۷۰ش.
- بیرونی، ابوریحان، التفهیم الاوائل للتنجیم، تهران، چاپ جلال الدین همائی، ۱۳۶۲ش.
- جمال‌زاده، محمدعلی، حروف أبجد، مجله یغما، شماره‌های پنجم تا هشتم، مرداد تا آبان ۱۳۴۰ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، نورٌ علی نورٌ، قم، تشیع، ویرایش دوم، ۱۳۹۰ش.
- خوش‌زبان، فرحناز، بررسی جایگاه علوم غریبه در آیات و سور قرآن با استناد بر روایات، نشریه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ش۱، زمستان ۱۳۹۷ش.
- دهخدا، علی اکبر و جمعی از نویسندگان، لغت‌نامه دهخدا، بی‌تا، بی‌جا.
- ستایشگر، مهدی، واژه‌نامه موسیقی ایران‌زمین، تهران، اطلاعات، چاپ سوم ۱۳۹۱ش.
- شیخ صدوق، التوحید، قم، جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه قمی، توحید، قم انتشارات اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- صینونیت، مژده، «نگاهی به الفبای سامی(۱)»، سایت انسان شناسی و فرهنگ، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، (ترجمه و شرح: سید جواد مصطفوی)، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، ۱۳۶۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، احتجاجات، ترجمه جلد ۴ بهار الانوار (مترجم: موسی خسروی)، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مرکز دائره المعارف اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، بی‌تا.
- نراقی، احمد بن مهدی، الخزائن، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۸۰ش.
- «جدول ابجد کبیر و صغیر و وسیط»، سایت دعاگو، تاریخ درج مطلب: ۱ فوریه ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.