آیه ۹۱ سوره مائده شراب‌خواری و قمار را از ابزارهای شیطان برای ایجاد کینه و دشمنی میان انسان‌ها و بازداشتن آنها از نماز و یاد خدا می‌داند. به‌گفته آیت‌الله مکارم شیرازی، شراب‌خواری در زمان جاهلیت رواج زیادی داشت و اسلام برای تحریم آن، به صورت تدریجی عمل نمود. ابتدا در بعضی از سوره‌های مکی به زشتیِ این کار اشاره کرد، سپس در مدینه در چند مرحله دستورِ ممنوعیت آن صادر شد. برخی منابع، شأن نزول این آیه را شراب‌خواری و درگیری سعد بن ابی‌وقاص و مردی از انصار دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره مائده |
| شماره آیه | ۹۱ |
| جزء | ۷ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | شراب‌خواری برخی اصحاب پیامبر |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | علت تحریم شراب و قمار |
| آیات مرتبط | آیه ۹۰ سوره مائده، آیه ۲۱۹ سوره بقره، آیه ۴۳ سوره نساء، آیه ۱۶ سوره نحل |
مفهوم و جایگاه
آیه ۹۱ سوره مائده از آیات مدنی است[۱] که در آن، شراب‌خواری و قمار از ابزارهای شیطان برای ایجاد کینه و دشمنی میان مردم و بازداشتن آنها از نماز و یاد خدا معرفی شده است.[۲]
«إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَ الْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ»
همانا شیطان می‌خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد پس آیا شما دست برمی‌دارید.
سورهٔ مائده، آیهٔ ۹۱.
بَغضاء از ماده بُغض به معنی نفرت[۳] و خَمر به معنی پوشش، به هر نوشیدنی مست‌کننده‌ای اطلاق شده که عقل را بپوشاند.[۴] مراد از مَیْسِر نیز قمار است، که از یُسر به معنی آسانی گرفته شده؛ چون در قمار شخص می‌خواهد به آسانی به ثروت برسد.[۵] به گفته علامه طباطبایی از مفسران قرآن، با اینکه نماز از مصادیق ذکر خداست، ولی چون مصداق کاملی بوده و اهمیت بیشتری دارد، از آن به‌صورت مستقل و ویژه در این آیه نام برده شده است.[۶]
ممنوعیت تدریجی شراب
گفته شده که شراب‌خواری در زمان جاهلیت رواج زیادی داشت.[۷] به‌نوشتهٔ تفسیر نمونه اگر اسلام می‌خواست بدون رعایت اصول روانی و اجتماعی با شراب‌خواری مبارزه کند ممکن نبود؛ از این‌رو از روش تحریم تدریجی استفاده کرد. ابتدا در بعضی از سوره‌های مکی همچون آیه ۱۶ سوره نحل به زشتی این کار اشاره کرد، سپس در مدینه در چند مرحله دستور ممنوعیت آن صادر شد.[۸]
سیوطی در الدر المنثور نقل کرده که وقتی رسول خدا(ص) وارد مدینه شد اهل مدینه شراب می‌خوردند و قمار می‌کردند. آنها از پیامبر در این‌باره سؤال کردند، آیه ۲۱۹ سوره بقره نازل گردید؛ (درباره شراب و قمار از تو می‌پرسند، بگو در آن‌دو گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم است، ولی گناهشان از سودشان بزرگتر است). بعد از نزول این آیه مردم گفتند خداوند شراب و قمار را بر ما حرام نکرده و فقط گفته که گناهی بزرگ است؛ ازاین‌رو به نوشیدن خمر و بازی قمار ادامه می‌دادند تا اینکه روزی مردی از مهاجرین با حالت مستی به نماز ایستاد و عدّه‌ای به او اقتدا کردند، مرد مهاجر به علّت مستی نماز را غلط خواند، که آیه ۴۳ سوره نساء نازل شد؛ (ای اهل ایمان، هرگز در حال مستی نماز نخوانید، تا بدانید چه می‌گویید..). پس از آن، آیه ۹۰ و ۹۱ سوره مائده که در این‌باره شدیدتر بود و به طور کلی فرمان به اجتناب از شراب و قمار را می‌داد نازل گردید و مردم گفتند از این پس آنها را ترک خواهیم نمود.[۹]
علامه طباطبایی معتقد است که شراب از ابتدا حرام بود، ولی حرمتش به تدریج اعلام شد و آیه ۹۰ و ۹۱ سوره مائده هم تاکیدی بر این حرمت است، نه اینکه حکم اولیه شراب نسخ شده باشد.[۱۰] همچنین وی، استفهام توبیخی (آیا شما [از شراب‌خواری] دست برمی‌دارید؟) در آخر آیه را بیان‌گر آن دانسته که مسلمانان از فرامین قبلی خداوند در این‌باره سرپیچی می‌کردند.[۱۱]
شأن نزول
وقایع مختلفی دربارهٔ چگونگی تحریم شراب گزارش شده است.[۱۲] از جمله در تفسیر مجمع البیان از ابن‌عباس نقل شده که شأن نزول این آیه دربارهٔ سعد بن ابی‌وقاص و مردی از انصار است که با یکدیگر عهد برادری بسته بودند. مرد انصاری سعد را به مهمانی دعوت کرد و سفره طعام و شراب پهن شد و آنقدر خوردند که مست شدند. در این هنگام شروع به فخرفروشی بر یکدیگر کرده و کار به جنگ و زد و خورد کشید. مرد انصاری قطعه استخوانی برداشت و چنان بر بینی سعد کوبید که بینی‌اش شکست و خداوند این آیه را درباره آنان نازل کرد.[۱۳]
در همین کتاب آمده است، گاهی مردم بر سر مال و همسر خود قمار می‌کردند و پس از شکست، اندوهگین شده و نقشه می‌کشیدند که انتقام خود را از رقبای خود بگیرند و به این ترتیب بین آنان کینه و دشمنی ایجاد می‌شد.[۱۴]
پانویس
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۴۱۷.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۳۶.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۳۶۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۷۰-۷۱.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۱۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۲۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۳۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۳۷۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۳۷۱.
منابع
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سیوطی، عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله مرعشی نجفی(ره)، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، مصحح: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمهٔ محمد جواد بلاغی، ، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.