مهمان‌نوازی

مهمان‌نوازی از آداب اسلامی و سنت‌های مسلمانان است. مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر،‌ عید فطر، ازدواج، فرزنددارشدن و خانه‌دارشدن، مهمانی برگزار می‌کنند. پیامبر(ص) مهمان را هدیه‌ای از نزد خدا می‌داند که با آمدنش رزق و روزی خود را آورده و با رفتنش باعث آمرزش گناهان می‌شود. ابراهیم(ع) و علی بن ابی‌طالب(ع) اهتمام ویژه‌ای برای پذیرایی از مهمان داشته‌اند.
پذیرایی از مهمان، خوش‌رویی و خوش‌رفتاری با مهمان و پرهیز از اختلاط مَحْرم و نامَحرم در مهمانی از جمله آداب میزبانی به شمار می‌رود. مهمان نیز سزاوار است دعوت میزبان را پذیرفته و کسی را که به مهمانی دعوت نیست با خود همراه نکند و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نماند.
فقیهان شیعه پرداخت زکات فطرهٔ مهمان در شب عید فطر را در صورتی که نان‌خور او به حساب آید و پیش از غروب آفتاب آمده باشد، واجب می‌دانند. از دیگر احکام مرتبط با مهمانی، حرمت حاضر شدن بر سر سفره‌ای است که در آن شراب و یا آب جو قرار داده باشند.

اهمیت، فضیلت و جایگاه

مهمان‌نوازی اقتدا به سنت پیامبر اسلام(ص) است که شیخ حر عاملی با استناد به روایات، ترک کردن آن را مکروه دانسته است. قرآن کریم ذیل آیه ۲۴ سوره ذاریات و آیات بعد از آن به بیان مهمان‌نوازی حضرت ابراهیم(ع) پرداخته است. پیامبر اسلام(ص) مهمان را هدیه‌ای از نزد خدا می‌داند که با آمدنش رزق و روزی خود را آورده و با رفتنش باعث مغفرت و آمرزش گناهان می‌شود علامه مجلسی در بیان علاقه‌مند بودن علی بن ابیطالب(ع) به مهمان‌نوازی نقل می‌کند که ایشان از اینکه هفت روز مهمانی به خانه‌ ایشان وارد نشده، ناراحت و اندوهگین بوده است.

امام علی(ع):

هر کس مهمانی را اکرام کند قطعاً هفتاد پیامبر را اکرام کرده است و هر کس درهمی برای مهمان هزینه کند همانند آن است که هزار هزار دینار در راه خدا انفاق کرده است.

مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر، عید فطر، جشن ازدواج، فرزنددار شدن و خانه‌دار شدن، مهمانی برپا می‌کنند. مردم ایران در عید نوروز و مردم عراق در مراسم پیاده‌روی اربعین به سنت مهمان‌نوازی اهمیت می‌دهند.

آداب

در روایات اسلامی، کتاب‌های اخلاقی و برخی از کتب تفسیری علاوه بر قصد تقرّب به خدا و برحذر بودن از ریا و خودنمائی آدابی برای برگزاری مهمانی بیان شده است که برخی از آن‌ها مربوط به میزبان و برخی مربوط به مهمان است:

امام صادق(ع):

هر كس مؤمنى را اطعام كند تا سير شود، هيچ يك از مخلوق خدا اجر اخروى او را نداند، نه فرشته مقرّب و نه پيامبر مرسل جز پروردگار عالميان، سپس فرمود: از اسباب آمرزش، اطعام كردن مسلمان گرسنه است.

آداب میزبانی

• بهتر است پرهیزکاران را دعوت کند نه بدکاران را؛
• بستگان و خویشاوندان را نیز دعوت کند تا به تحکیم روابط خانوادگی و صله رحم کمک کرده باشد؛
• پرهیز از تکلّف و به زحمت افتادن؛
• خوش‌روئی و خوش‌اخلاقی با مهمان؛
• پرهیز از اختلاط مهمان با خانواده‌ (در صورتی که مهمان نامحرم باشد)؛
• از مهمان پرسیده نشود غذا خورده‌ای یا نه؛
• به قدر کافی غذا حاضر کرده باشد (غذا کم نباشد)؛
• آنچه را تهیه دیده ناقابل نشمارد؛
• میزبان اولین نفر باشد که شروع به غذا خوردن می‌کند و آخرین نفر باشد که دست از غذا خوردن می‌کشد؛
• به‌ کار نگرفتن مهمان؛
• یادآوری اوقات نماز، نشان دادن جهت قبله و مشخص کردن محل گرفتن وضو؛
• بدرقه مهمان تا درِ منزل.

آداب مهمانی رفتن

• پذیرفتن دعوتِ میزبان؛
• فقط به قصد خوردن و پرساختن شکم دعوت میزبان را نپذیرد.
• مهمان با اجازه میزبان وارد شود و سلام کند؛
• نشستن در جایگاهی که میزبان برای او مشخص می‌کند؛
• روبروی محلی که زن‌ها حضور دارند ننشیند؛
• سزاوار نیست در میهمانی که همراه با گناه است شرکت کند؛
• زمان مهمانی را کوتاه کند و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نماند؛
• میزبان را نسبت به خواسته‌هایش به زحمت نیندازد؛
• غذائی را که برای او آماده شده بپذیرد و میل کند؛
• نگرفتن روزۀ مستحبی بدون رضایت میزبان یا در صورت نهی او.
• پرهیز از پرس‌و‌جو کردن درباره حلال بودن غذا؛
• اضافه غذا را با خود نبرند مگر با رضایت میزبان؛
• شرط کند که میزبان خودش را به زحمت نیندازد و تشریفات را کنار بگذارد؛
• کسی را که به مهمانی دعوت نیست، به همراه خود نبرد؛
• سزاوار است با اجازهٔ میزبان، میهمانی را ترک کند؛
• مهمانی را با خوش‌رویی ترک کند هر چند در حق او کوتاهی شده باشد.

احکام فقهی

فقیهان شیعه برای برگزاری مهمانی احکام شرعی ذکر کرده‌اند:

• اگر مهمان بداند آنچه که توسط میزبان برای او تدارک دیده شده است از مالی است که خمس آن پرداخت نشده است؛ به فتوای برخی از مراجع تقلید نمی‌تواند از آن استفاده کند.
• به‌ فتوای فقیهان، زکات فطرهٔ مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر، به خانه میزبان وارد شده است و نان‌خور او به حساب آید، بر عهده میزبان است.

• محقق حلی روزه مستحبی مهمان بدون اجازهٔ میزبان را مکروه دانسته است.
• به فتوای برخی از فقیهان شیعه، اگر محلی از خانه میزبان یا فرش خانه او نجس شد و به بدن و یا لباس مهمان سرایت کرد، بر میزبان واجب است که به مهمان اطلاع دهد.
• به گفته سید کاظم یزدی، اگر غذائی که میزبان برای مهمان مهیا کرده نجس شد، بایستی به مهمان اطلاع دهد.
• حاضر شدن بر سر سفره‌ای که در آن شراب و یا آب جو قرار دارد حرام دانسته شده است.

تک‌نگاری

پیرامون مهمان‌نوازی و آداب مربوط به آن کتاب‌هایی تألیف شده است که از جملهٔ آن‌ها می‌توان به فرهنگ‌نامهٔ مهمانی نوشته محمد محمدی ری‌شهری اشاره کرد که توسط مؤسسهٔ علمی فرهنگی دارالحدیث به چاپ رسیده است.