پرسش:آیا ترتيب سوره‌های قرآن به دستور پيامبر(ص) بوده است؟
نظریه‌های مختلفی در مورد ترتیب فعلی سوره‌های قرآن وجود دارد. برخی محققان بر این عقیده‌اند که پیامبر(ص) برای حفظ و نگهداری از قرآن، به کاتبان وحی دستور می‌داد آیات قرآن را بنویسند و در محل خود قرار دهند. برخی دیگر بیان می‌کنند که جمع نمودن سوره‌های قرآن و ترتیب آنها به صورت مصحفی که میان دو جلد قرار گرفته باشد؛ بعد از وفات پیامبر(ص) انجام شده است. گروه دیگر می‌گویند بخش زیادی از قرآن با دستور پیامبر(ص) مرتب شده است و ترتیب بخش اندکی، طبق رأی و اجتهاد صحابه انجام گرفته است.
کلیات
محققان علوم قرآنی ترتیب موجود در قرآن (که از سوره «حمد» آغاز می‌شود و به سوره «ناس» خاتمه می‌یابد) را با ترتیب نزول آنها (که از سوره علق، قلم، مزمل، مدثر[۱] آغاز می شود) هماهنگ نمی‌دانند.[۲] از نظر آنها این سؤال پیش می‌آید که ترتیب سوره‌های قرآن فعلی به دستور پیامبر(ص) بوده یا به اجتهاد و سلیقه صحابه او بوده است؟ آنها در این باره چند قول را بیان می‌کنند.[۳]
توقیفی بودن ترتیب
برخی قرآن پژوهان معتقدند؛ ترتیب سوره‌های قرآن با ارشاد و راهنمایی‌های پیامبر اسلام(ص) صورت گرفته است و رأی و سلیقه صحابه در به وجود آمدن ترتیب سوره‌ها دخالتی نداشته است.[۴] به عبارت دیگر ترتیب سوره‌ها، توقیفی بوده است.[۵]
آنها می‌گویند پیامبر اسلام(ص) به منظور حفظ و نگهداری از قرآن، به کاتبان وحی دستور می‌داد آیات قرآن را بنویسند.[۶] کاتبان، قرآن را بر روی لوح یا کتف یا حریر یا برگ خرما یا سنگ سفید یا پوست و....، با خط میخی می‌نوشتند.[۷] و همزمان با حیات رسول خدا(ص) به ترتیبی که هم اکنون در اختیار ماست جمع آوری و مرتب کردند.[۸]
جلال الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱ق) از علمای اهل تسنن در الاتقان یکی از دلایل این قول را روایت زید بن ثابت می‌داند که در آن آمده است؛ زید، نزد رسول خدا قرآن را بر روی تکه‌های چرم و یا کاغذ تألیف می‌کرده است.[۹] سید علی اکبر قرشی در تفسیر احسن الحدیث آورده است که کلمه تألیف در این روایت به معنای، ترتیب آیات و سوره‌های قرآن است که طبق دستور رسول خدا(ص) انجام گرفته است، به همین جهت ترتیب آیات و سوره‌ها به هیچ وجه قابل تغییر نبوده است.[۱۰]
سیوطی در روایتی از عثمان بن عفان نقل می‌کند؛ او نزد رسول خدا بوده که می‌گوید: جبرئیل اکنون بر من نازل شد و دستور داد یکی از آیات را در این جای سوره نحل[یادداشت ۱] قرار دهم.[۱۱]
زَرْکَشی (متوفی۷۹۴ق) از مفسران اهل‌سنت در البرهان آورده است که هر وقت وحی نازل می‌شد؛ پیامبر یکی از نویسندگان وحی را احضار می‌کرد و به او می‌گفت این آیه یا آیات را در فلان محل از فلان سوره قرار دهید.[۱۲] او در ادامه می‌گوید برای ترتیب سوره‌ها در قرآن کریم ملاک‌ها و دلائلی وجود دارد که می‌فهماند ترتیب موجود سوره‌ها، ترتیبی است که از طرف شخصی حکیم انجام گرفته است.[۱۳]
از علمای شیعه کسانی که می‌گویند ترتیب فعلی قرآن در زمان پیامبر(ص) صورت گرفته، سید مرتضی و آیت الله خوئی می‌باشند.[۱۴]
سید مرتضی (متوفی۴۳۶ق) فقیه و متکلم شیعی در این‌باره آورده است که قرآن به همین شکل که امروزه هست، در زمان پیامبر جمع و تألیف شده بود. از نظر او، همه قرآن در آن زمان تدریس و حفظ می‌شده است، حتی عده‌ای از اصحاب برای حفظ قرآن تعیین شده بودند. عده‌ای از صحابه مثل عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران قرآن را در حضور پیامبر چندین بار ختم کرده‌اند.[۱۵]
آیت الله خوئی(۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) از مفسران معاصر شیعه معتقد است؛ با مطالعه شرایط پیامبر(ص) و یاران او به این نتیجه می‌رسیم که قرآن در عصر آن حضرت جمع آوری و منظم شده است.[۱۶]
اجتهادی بودن ترتیب
برخی محققان علوم قرآنی بر این عقیده‌اند که ترتیب قرآن طبق اجتهاد، رأی و سلیقه صحابه و پس از رحلت پیامبر(ص) انجام گرفته است.[۱۷]
زرقانی (متوفی ۱۳۶۷ق) در مناهل العرفان می‌نویسد؛ در ترتیب موجود سوره‌های قرآن توقیفی از جانب پیامبر اکرم(ص) نبوده، بلکه با اجتهاد و رأی صحابه چنین ترتیبی به سوره‌های قرآن داده شده است و این قول اکثر علماء می‌باشد.[۱۸]
محمد هادی معرفت از قرآن پژوهان معاصر شیعه در تلخیص التمهید آورده است که جمع نمودن سوره‌های قرآن و ترتیب آنها به صورت مصحفی که میان دو جلد قرار گرفته باشد، بعد از وفات پیامبر(ص) انجام شده است.[۱۹]
طرفداران این نظریه از اهل‌سنت، ابوبکر باقلانی و بدرالدین زرکشی [۲۰]و از شیعه علامه مجلسی[۲۱] و علامه طباطبایی[۲۲] می باشند.
علامه طباطبایی از مفسران معاصر شیعه برای اثبات نظر خود به چند دلیل اشاره می‌کند:
- دو سوره انفال و توبه توسط عثمان، خلیفه سوم، بین سوره‌های اعراف و یونس قرار گرفته است.
- صحابه دیگر مصحف‌هایی داشته‌اند با ترتیبی متفاوت. اگر ترتیب سوره‌ها واجب بود و از جانب پیامبر بود، صحابه چنین عملی را انجام نمیدادند.
- ترتیب فعلی سوره‌ها با ترتیب نزول آنها هماهنگ نمی‌باشد؛ بنابراین این ترتیب، ترتیبی اجتهادی است و به امر پیامبر(ص) نبوده است.[۲۳]
در کتاب موجز علوم القرآن برای تایید این قول آمده است که اختلاف مصحف‌های گوناگون، از جمله مصحف علی(ع) و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عباس این مطلب را میرساند که ترتیب سوره‌ها به اجتهاد صحابه بود که قرآن را جمع آوری نموده‌اند.[۲۴]
توقیفی بودن بیشتر سوره‌ها
برخی دیگر می‌گویند ترتیب موجود در بخش زیادی از قرآن با دستور پیامبر(ص) بوده است و ترتیب بخش اندکی طبق رأی و اجتهاد صحابه انجام گرفته است.[۲۵]
زرکشی در توضیح این قول می‌نویسد؛ ترتیب بسیاری از سوره‌های قرآن کریم در زمان حیات پیامبر(ص)معین شده است، مانندسبع طوال و حوامیم و مفصلات و اشاره نموده که ممکن است ترتیب بقیه به امت بعد از پیامبر(ص) داده شده باشد.[۲۶]
سیوطی بعد از بیان اقوال در تایید نظر سوم می‌گوید؛ نظریه‌ای که به انسان اطمینان می‌دهد این است که همه سوره‌ها ترتیب‌شان توقیفی است، مگر سوره برائت و انفال.[۲۷] زرقانی نیز می‌گوید شاید بهترین نظر، همین باشد.[۲۸]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۳۰۵.
- ↑ حجتی کرمانی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ۱۳۶۵ش، ص۸۵.
- ↑ حجتی کرمانی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ۱۳۶۵ش، ص۸۵.
- ↑ حجتی کرمانی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ۱۳۶۵ش، ص۸۵.
- ↑ حجتی کرمانی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ۱۳۶۵ش، ص۸۵.
- ↑ زنجانی، تاریخ القرآن، ۱۴۰۴، ص۴۲؛ عبدالصبور، تاریخ القرآن، ۲۰۰۵م، ص۵۳؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۴۶ش، ص۶۶.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۸ق، ص۳۶ـ۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۵؛ خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۲۶ق، ص۳۷۶ـ۳۷۷.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۱۷.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۱۰۵؛ ابن عطیه، مقدمتان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲م، ص۲۶ـ۲۷.
- ↑ زرکشی، البرهان، ج ۱، ص ۲۳۷.
- ↑ زرکشی، البرهان، ج ۱، ص ۲۳۷.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ به نقل از طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص ۳۱.
- ↑ خوئی، البیان فی تفسیر القرآن،۱۳۲۶ق، ص۳۷۶.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۶۹.
- ↑ مناهل العرفان، ج ۱، ص ۳۴۶.
- ↑ معرفت، تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۱۱۴.
- ↑ زرکشی، البرهان، ج۱، ص۲۶۱؛
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۵۴.
- ↑ طباطبائی، قرآن در اسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۸.
- ↑ طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۹۴ش، ص ۸۸ و ۸۹.
- ↑ العطار، موجز علوم القرآن، ۱۴۱۵ق، ص ۱۷۶.
- ↑ صالح، مباحث فی علوم القرآن، ۱۳۷۲ش، ص۷۱.
- ↑ زرکشی، البرهان،۱۳۷۶ق، ج ۱، ص ۲۵۷.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۳۹۴ق، ج ۱، ص ۲۱۹.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ج ۱، ص ۳۴۶.
یادداشت
- ↑ منظور آیه ۹۰ سوره نحل است.(سیوطی، الاتقان، ج۱، ص۱۰۵.)
منابع
- ابن عطیه، عبدالحق بن غالب، مقدمتان فی علوم القرآن، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۹۷۲م.
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۴۸ق.
- الزرقانی، محمد بن عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- الزرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق.
- السیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۳۹۴ق.
- العطار، داوود، موجز علوم القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- حجتی کرمانی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۶۵ش.
- خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، تفلیس، مطبعه غیرت، ۱۳۲۶ق.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، شرکت سهامی نشر اندیشه، ۱۳۴۶ش.
- زنجانی، ابو عبدالله، تاریخ القرآن، تهران، منظمة الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۴ق.
- صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۲ش.
- طباطبایی، محمد‌حسین، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۴ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- عبدالصبور، شاهین، تاریخ القرآن، مصر، نهضة مصر، ۲۰۰۵م.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۲ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
| آیا می‌دانستید که... | جدیدترین پرسش‌ها |
| درگاه:پرسش/آیا می‌دانستید |