باقیات صالحات: تفاوت میان نسخه‌ها
imported>Shadiba ایجاد باقیات صالحات |
(بدون تفاوت)
|
نسخهٔ ۳ ژوئن ۲۰۱۸، ساعت ۱۹:۳۵
باقیاتِ صالحات، ترکیبی (اسم و موصوف) از دو واژه «باقیات» به معناى جاودانگى و «صالحات» به معناى نيكى و ضدّ تباهى است. این اصطلاح در دو آیه قرآن کریم آمده است و برخی آیات دیگر نیز با این مفهوم ارتباط دارند. باقیات صالحات به اعمال صالح تفسیر شده است؛ زیرا خیر و ثواب آن باقی و دائمی است. در عرف مسلمانان، معنای باقیات صالحات محدودتر و شامل خدمات عام المنفعه‌ای است که آثار و برکاتش پس از مرگ انسان نیز باقی است. در روایات، مصادیقی برای باقیات صالحات ذکر شده است اما به نظر مفسران دلیلی برای انحصار وجود ندارد. کتاب‌هایی نیز با عنوان باقیات صالحات نگاشته شده است.
مفهوم قرآنی
اصطلاح «باقیات صالحات»، از دو واژه «باقیات» از مصدر «بقاء» به معناى جاودانگى و «صالحات» از مصدر «صلاح» به معناى نيكى و ضدّ تباهى ترکیب یافته است.[۱] در این ترکیب، باقیات، اسم است و صالحات، صفت آن است.[۲]
تعبیر «باقیات صالحات» در دو آیه از دو سوره مکی قرآن کریم آمده است که به ترتیب سوره‌ها چنین است:
۱. سوره کهف، آیه ۴۶: مال و پسران، زيور زندگى دنيايند، و باقیات صالحات از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر اميد نيز بهتر است.[۳]
۲. سوره مریم، آیه ۷۶: و خداوند كسانى را كه هدايت يافته‌اند بر هدايتشان مى‌افزايد، و باقیات صالحات، نزد پروردگارت از حيث پاداش بهتر و خوش‌فرجام‌تر است.[۴]
به تصریح قرآن، همه اعمال انسان (اعم از نیک و بد) نزد خداوند باقی است اما اعمال صالح، باقیات صالحات هستند؛[۵] زیرا ثواب آنها به صورت ابدی باقی می‌ماند، برخلاف خیر و خوبی‌هایی که فقط در دنیا سود و نفع دارند.[۶] مفسران، باقیات صالحات را به انجام همه اوامر الاهی و اجتناب از تمام معاصی[۷] و نیز اعمال صالح، طاعات و حسنات تفسیر کرده‌اند.[۸]
در دو سوره‌ای که در آنها اصطلاح باقیات الصالحات آمده است، به اموری که منفعتشان فقط در دنیا باقی است اشاره شده است. در آیه ۷۴ سوره مریم، به زندگی مردمانی اشاره می‌کند که زندگی مادی و امکانات بهتری داشتند اما هلاک شدند[۹] و باقیات صالحاتی برای خودشان باقی نگذاشتند. آیه ۴۶ سوره کهف نیز مال و فرزند را که از نعمت‌های این دنیاست زینت زندگی این دنیا برمی‌شمرد اما متذکر می‌شود که باقیات صالحات از جهت ثواب و نیز امیدبستن بهتر است.
هرچند همه مؤمنان می‌دانند که اعمال صالح و باقیات صالحات، خیر و برترند اما تفصیل و برتری‌ای که در دو آیه حاوی این اصطلاح آمده است[۱۰] به برتری نفع و ثواب ماندگار باقیات صالحات نسبت به نفع و سودهای منقطع و غیردائمی (مانند بهر‌ه‌های مادی دنیا) اشاره دارد.[۱۱]
آیات مرتبط
برخی از آیات دیگر قرآن را نیز با مفهوم باقیات صالحات مرتبط دانسته‌اند:
۱. آياتى كه از رسيدن انسان به پاداش كارهاى نيكش خبر مى‌دهد؛ مانند آیه ۱۱۰ سوره بقره، آیه سی سوره آل‌عمران و آیات ۷ و ۸ سوره زلزال.
۲. آياتى كه از حسرت گنهكاران بعد از مرگ به سبب انجام ندادن كارهاى نيک حكايت دارد؛ مانند: آیه ۳۹ سوره مریم، آیه ۲۴ سوره فجر.
۳. آياتى كه از درخواست گنهكاران براى بازگشت به دنيا جهت انجام كارهاى نيک سخن مى‌گويد؛ مانند آیات ۹۹ و ۱۰۰ سوره مؤمنون.[۱۲]
همچنین بنا به نظر برخى مفسران، آيه «بَقِيَّتُ اللّهِ خَيرٌ لَكُم» (آیه ۸۶ سوره هود)[۱۳] و بنا به روايتى از اميرمؤمنان(ع) آيه «مَن كانَ يُريدُ حَرثَ الأخِرَةِ نَزِد لَهُ فى حَرثِهِ» (آیه ۴۲ سوره شوری)[۱۴] به باقيات الصالحات تفسير شده است.
مصادیق روایی
مفسّران قرآن مجيد بر اساس روایات تفسيری، برای باقيات صالحات، مصادیق و احتمالات متعددّى ذكر كرده‌اند:
۱. تسبيحات چهارگانه: «سبحان‌الله و الحمدلله و لا إله إلاّ الله والله أكبر» يا به همراه «لا حول و لا قوة إلاّ بالله العلى العظيم»؛
۲. اذكار سه‌گانه «لا اله إلاّ الله»، «استغفرالله» و «صلى الله على محمد و آله»؛
۳. مطلق ذکر؛
۴. شهادت به يگانگى خدا و دورى از شرک؛
۶. نمازهاى يوميه؛
۷. سخن نيكو؛
۸. نيّت درست؛
۹. هر كارى كه براى خدا انجام شود: «كل ما أُريد به وجه اللّه»؛
۱۰. دوستى اهل بيت(ع)؛
۱۱. دختران صالح.
از اين ميان رواياتى كه در آن باقيات الصالحات به تسبيحات اربعه تفسير شده سهم بيشترى دارد.[۱۵]
مفسران هرچند به این روایات و مصادیق اشاره می‌کنند اما عموم مفسران باقیات صالحات را به اعمال صالح خدا تفسیر کرده‌اند و این مصادیق را دليلى بر تخصيص عموم آيه ندانسته‌اند[۱۶] یا این مصادیق را از باب جرى و تطبيق (مثال) می‌دانند.[۱۷]
مفهوم عرفی
در تعریف قرآن، همه اعمال صالح انسان، باقيات صالحات هستند اما این اصطلاح در عرف عامه مسلمانان در معنايى محدودتر، يعنى آثار نيک عام المنفعه که پس از مرگ نیز آثارش باقی است (مانند ساختن مسجد، مدرسه و...) به‌كار مى‌رود. اين اصطلاح به نوشته‌هاى برخى فقها و اخلاق‌پژوهان نيز راه يافته است.[۱۸] در این نگاه، هر فکر، ایده، گفتار و کردار صالح و شایسته‌ای را که طبعاً باقی می‌ماند و اثرات و برکاتش در اختیار افراد و جوامع قرار می‌گیرد، مشمول باقیات صالحات است.[۱۹] بر این اساس، باقیات صالحات، اعمال نیکی است که پس از مرگ صاحبش نیز آثار و برکات دارد و ثوابش به او می‌رسد.
البته در روایات فراوانی بدون ذکر عنوان باقیات صالحات، به مواردی اشاره شده است که پس از مرگ انسان نیز ثوابش به او می‌رسد؛ مانند: وقف، قرآنى كه انسان از خود باقى بگذارد و تلاوت شود، نهر آبى كه جارى كند، مسجد و كاروا‌ن‌سرايى كه بسازد، نهالى كه بكارد، روش نيكویی (سنت حسنه‌ای) كه پايه‌گذارى كند.[۲۰]
ترجمه فارسی
در تفسیرهای قرآن به زبان فارسی یا ترجمه‌های فارسی قرآن، برای این اصطلاح، عبارت‌های مختلفی آمده است که می‌تواند ناظر به معنای قرآنی باقیات صالحات (مطلق اعمال صالح و شایسته)، مصادیق روایی یا معنای عرفی آن (اعمال صالح باقی‌مانده پس از مرگ انسان) باشد؛ مانند:
کردارهای نیک (آیتی)، اعمال شایسته (احسن الحدیث، ارفع، انصاریان)، باقی‌های شایسته (اشرفی، شعرانی، مصباح‌زاده، صفی علیشاه)، بازمانده‌های شایسته (برزی، سراج، معزی)، کارهای شایسته ماندنی (پاینده)، کردارهای نیک پایدار (پورجوادی)، اعمال صالح (الاهی قمشه‌ای)، نیکی‌های ماندگار (فولادوند)، نیکی‌های پایدار (حلبی، رهنما، فارسی)، کارهای نیک ماندنی (خواجوی)، ماندنی‌های شایسته (روان جاوید)، آنچه باقی است و نیک است (روض الجنان)، آثار شایسته و پاینده (طاهری)، کارهای نیکو که (فایده و سودش همیشه) باقی و پایدار است (فیض الاسلام)، اعمال صالح که آثار آن باقی بماند (کاویانپور)، کارهای خوب ماندگار (کوثر)، کارهای ماندگار شایسته (گرمارودی)، کارهای نیک پایدار (مجتبوی)، آنچه از خير خود به جاى نهيد (ترجمه منظوم تشکری)، عمل‌هاى نيكو ... كه خود تا قيامت بود پايدار (ترجمه منظوم مجد)، اعمال صالحه که باقی و پایدار است (مخزن العرفان)، ماندگارهای نیکو (مشکینی)، باقیات صالحات [ارزش‌های پایدار و شایسته] (مکارم)، حسنات پاینده (حجة التفاسیر)، حسنات پاینده شایسته (دهلوی)، اعمال صالحی که اثر آن پایدار بماند (نوبری)، کارهای خوب که نفعش برای عموم باقی بماند (یاسری)، توحید و تسبیح و تهلیل که مسلمانان همی‌کند (تاج التراجم)، باقی‌مانده‌های نیکی‌ها (ترجمه طبری)، كارها و سخنان نيک كه آن مؤمنان را بماند و پاداش آن او را پيش آيد (کشف الاسرار)، طاعت که باقی است ثمره وی (نسفی)، اعمال نیک و ماندگار (صفارزاده).
اهمیت باقیات صالحات
بر اساس مفاد دو آیه حاوی تعبیر باقیات صالحات، درباره آثار و اهمیت آن گفته‌اند:
۱. باقيات صالحات، مايه اميد به ثواب در نزد پروردگار؛
۲. ارزشمندى باقيات صالحات، در نزد پروردگار؛
۳. كارهاى صالح ماندگار، شايسته‌ترين آرزوى انسان؛
۴. باقيات صالحات داراى ارزشى برتر از مال و فرزند و زندگى ناپايدار دنيا؛
۵. اعمال نيک ماندگار، راهى براى رسيدن به بهترين پاداش؛
۶. تضمين پاداش عمل صالح ماندگار، از سوى خداوند؛
۷. ترغيب خداوند، بر انجام دادن باقيات صالحات.[۲۱]
همچنین بر اساس آیه ۷۵ سوره مریم، گمراهى و محروميّت از هدايت خداوند، باعث بازماندن از انجام دادن عمل صالح پايدار است.[۲۲]
کتاب‌های باقیات صالحات
برداشت‌های گوناگون از باقيات صالحات موجب شده است تا در طى سده‌های پياپى، شماری از آثار در زمينه‌‌های گوناگون اذكار و ادعيه، اصول عقايد يا فضايل اهل بيت(ع) با عنوان الباقيات الصالحات نوشته شود. شهيد اول رساله‌ای كوتاه به نام الباقيات الصالحات در تفسير اين اذكار نوشته و آنها را بيانگر پنج اصل (توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت) دانسته و بياضى شرحى بر آن با عنوان الكلمات النافعات نوشته است. افزون بر آن، مى‌توان به اين آثار اشاره كرد: نوشته سيد حسن بن دلدار لكهنوی در باب اصول عقايد به اردو؛ نوشته شيخ عباس قمى در باب ادعيه و اذكار كه در ۱۳۴۶ق، و پس از آن در حاشية مفاتيح الجنان بارها به چاپ رسيده است؛ ديوانى از عبدالباقى فاروقى در فضايل اهل بيت(ع) كه مكرر از جمله در ۱۲۷۶ق به چاپ رسيده است.[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- زرنگار، احمد، «باقیات صالحات»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، «باقیات الصالحات»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، دمشق ـ بیروت، دارالرشید ـ مؤسسة الایمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
- مکارم شیرازی، ناصر و برخی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر و جمعی از محققان، فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۲۹۹ (به نقل از: مقاييس اللغه؛ لسان العرب؛ المصباح).
- ↑ صافی، الجدول فی اعراب القرآن، ۱۴۱۸ق، ج۱۵، ص۱۹۹.
- ↑ «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا».
- ↑ «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا».
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۳۱۹.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۵۲ در تفسیر آیه ۴۶ سوره کهف، و ج۷، ص۱۴۶ در تفسیر آیه ۷۶ سوره مریم؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۸۱۷ در تفسیر آیه ۷۶ سوره مریم و ج۶، ص۷۳۱ در تفسیر آیه ۴۶ سوره کهف.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۵۲ در تفسیر آیه ۴۶ سوره کهف، و ج۷، ص۱۴۶ در تفسیر آیه ۷۶ سوره مریم.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۸۱۷ در تفسیر آیه ۷۶ سوره مریم و ج۶، ص۷۳۱ در تفسیر آیه ۴۶ سوره کهف.
- ↑ «وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً وَ رِءْياً».
- ↑ «خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً».
- ↑ ر.ک: صافی، الجدول فی اعراب القرآن، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۳۳۲.
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص؟؟؟.
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۲۹۹ (به نقل از: مجمع البيان، ج۵، ص۲۸۶؛ التفسير الكبير، ج۱۸، ص۴۲).
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۲۹۹ (به نقل از: تفسير قرطبى، ج۱۰، ص۲۶۹؛ الدرّ المنثور، ج۷، ص۳۴۴؛ فتح القدير، ج۴، ص۵۳۶).
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۳۰۰و۳۰۱(به نقل از: تفسير قمى، ج۲، ص۲۷؛ جامع البيان، ج۹، ج۱۵، ص۳۱۵-۳۱۸؛ الدر المنثور، ج۵، ص۳۹۶-۳۹۹؛ روض الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱و۳۶۲؛ تفسير قرطبى، ج۱۰، ص۲۶۹و۲۷۰؛ منهج الصادقين، ج۵، ص۳۵۸؛ كشف الاسرار، ج۵، ص۶۹۵و۶۹۶؛ تفسير عياشى، ج۲، ص۳۲۷؛ التبيان، ج۷، ص۵۲؛ مجمع البيان، ج۶، ص۷۳۱؛ تفسير ابن ابى حاتم، ج۷، ص۲۳۶۴.۲۳۶۵؛ التفسير الكبير، ج۲۱، ص۱۳۱؛ روح المعانى، ج۹، ج۱۵، ص۴۱۴؛ الكشاف، ج۲، ص۷۲۵؛ بحار الانوار، ج۲۳، ص۲۵۰؛ البرهان، ج۳، ص۶۳۹و۶۴۱؛ تفسير ابن كثير، ج۳، ص۹۰و۹۱).
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۳۰۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۴۴۶.
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۳۱۹.
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۳۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۴۴۶.
- ↑ حسینی‌زاده، «باقیات الصالحات»، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۳۰۳.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۱۱۳و۱۱۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۱۱۴.
- ↑ زرنگار، «باقیات صالحات»، ج۱۱، ص۲۳۶.