غرر الحکم و درر الکلم (کتاب)

غرر الحکم و درر الکلم

اطلاعات کتاب
نویسنده	ابوالفتح آمدی
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	دار الکتاب الاسلامی

غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم کتابی مشتمل بر ۱۰۷۶۰ سخن از سخنان کوتاه امیرالمؤمنین(ع)، تألیف ابوالفتح آمدی از دانشمندان قرن پنجم هجری است. ابوالفتح آمِدی این سخنان را بر اساس حروف الفبا تنظیم کرده است. غرر الحکم از کتب معروف حدیثی شیعه است و هم‌اکنون چندین ترجمه، تلخیص و فهرست موضوعی از این کتاب در دست است.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: ابوالفتح آمدی

پدیدآورنده کتاب، قاضی ناصح‏ الدین ابوالفتح عبدالواحد بن محمدبن عبدالواحد تمیمی آمدی (متوفای ۵۱۰ق.) است، وی قاضی بوده و منسوب به شهر آمِد از شهرهای مهم دیار بکر است. از زندگی و شرح حال وی اطلاع چندانی در دست نیست. از او کتابی دیگر نیز با نام جواهرالکلام فی الحکم و الاحکام من قصة سیدالانام بر جای مانده است.

مذهب مؤلف

برخی با استناد به این که وی در آغاز شرح خود، علی(ع) را با «‌کرم ‏الله وجهه‌» می‌ستاید او را غیر شیعی دانسته‌اند. اما میرزا عبدالله افندی، ابن شهر آشوب و علامه مجلسی او را محدث امامی شیعی می‌دانند.

میرزا عبدالله افندی آن عبارت را ناشی از تقیه، یا تصرف کاتبان و ناسخان می‌داند. محدث نوری با چند دلیل اثبات می‌کند که وی شیعه است.

محتوا و ساختار کتاب

این کتاب حاوی ۱۰۷۶۰ حدیث کوتاه از امام علی(ع) است که مؤلف از کتاب ‏هایی مانند نهج البلاغه، مائة کلمه جاحظ، تحف العقول و دستور معالم الحکم گردآورده است. وی این احادیث را به ترتیب حروف الفبای نخستین کلمۀ حدیث در ۹۱ باب سامان داده است.

روایات کتاب غرر الحکم بدون سند آورده شده‌اند. خود نویسنده در مقدمه کتاب گفته است که خودش اسانید را حذف کرده است. به دلیل سند نداشتن روایاتش قابل استناد نیست.

انگیزه نگارش

مؤلف آن گونه که در آغاز کتاب می‌گوید، پس از آنکه کتاب مائه کلمه (صد کلمه) جاحظ را می‌بیند، تصمیم می‌گیرد کتابی مشتمل بر سخنان امیرالمؤمنین(ع) تدوین نماید. مؤلف هم چنین جاحظ را به سبب این که فقط همین تعداد اندک را گرد آورده است، نکوهش می‌کند و سپس می‌گوید:

من با همه گرفتاری خاطر، و کوتاهی از رتبه اهل کمال، در حالی که به عجز و ناتوانی از دریافت آنچه که فضلای صدر اول خواسته و در آن راه قدم نهاده‌اند، و کوتاه‏ دستی خویش را از گردیدن در میدانشان و کم‏ وزنی خود را در میزانشان می‌دانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آن‏جا که تیررس فکر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم.

نسخه‌های خطی کتاب

1. نسخه شماره ۱۱۶۸ کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۵۱۷ ق. استنساخ گردیده است. (قدیمی‌ترین نسخه)
2. نسخه کتابخانه حاج حسین ملک که در سال ۷۱۷ به پایان رسیده است.
3. نسخه شماره ۱۸۶ کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۹۶۱ ق. نگاشته شده است.
4. نسخه کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری که تاریخ اتمامش ماه رمضان ۹۹۵ ق. است.
5. نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ بدون تاریخ

نسخه‏‌های خطی زیبای دیگری در قم و اصفهان، وجود دارد.

نسخه‌های چاپی

1. نسخه چاپ هندوستان در سال۱۲۸۰ ق.
2. نسخه چاپ مطبعةالعرفان صیدا در سال ۱۳۴۹ق.
3. نسخه چاپ ایران درسال ۱۳۷۵ ق.

از آن پس، این کتاب بارها توسط ناشران مختلف چاپ شده است.

ترجمه ها

1. اصداف الدرر: از ملاعبدالکریم بن محمد یحیی. وی معاصر شاه سلطان حسین صفوی بود و کتابش، ترجمه کامل متن غررالحکم است.
2. ترجمه غررالحکم: از آقا جمال خوانساری
3. ترجمه غررالحکم: این اثر به خط درویش مصطفی روحی نگارش یافته است، نسخه آن، ضمن مجموعه ۳۷۸۰ کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. این نسخه تاریخ و نام مترجم را ندارد.
4. ترجمه غررالحکم: از شیخ زین العابدین (احتمالا فرزند حاج محمد کریم خان شیخی کرمانی).
5. ترجمه غررالحکم: از میرزا محسن خوشنویس اردبیلی (متخلص به حالی).
6. ترجمه غررالحکم: از محمد علی انصاری قمی

شرح‏ ها

تنها شرح موجود بر غرر الحکم، شرح آقا جمال خوانساری است که به خواست شاه سلطان حسین صفوی نگارش یافت. این شرح علاوه بر توضیح مفهومی و ترجمه لغوی احادیث، آکنده از فواید گوناگون کلامی، حدیثی، ادبی، اخلاقی، تفسیری، فقهی، فلسفی و... است.

این کتاب را سید جلال الدین محدث ارموی، با مقدمه، تصحیح و تعلیق، به وسیله انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رساند.

تکمله ها

1. عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و الواعظ: نوشته کافی ‏الدین ابوالحسن علی ‏بن محمد بن حسن بن ابی نزال لیثی واسطی، معروف به ابن شرفیه از علمای قرن ششم هجری.
2. الجواهر العلیة فی الکلمات العلویة: نوشته علی بغدادی. این کتاب، به ترتیب حروف الفبا و به عنوان تکمله «‌غررالحکم‌» نوشته شده است
3. الحکم من کلام الامام أمیرالمؤمنین علی ‏علیه‌السلام: این کتاب، را گروه حدیث بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی، زیر نظر کاظم مدیرشانه چی تدوین کرده است. این اثر در دو جلد به سال ۱۴۱۷ ق/ ۱۳۷۶ ش، از سوی بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.

تلخیص ‏ها

1. شرح صد کلمه قصار: تألیف حاج شیخ عباس قمی
2. کلمات علیه غراء: تألیف مکتبی شیرازی.
3. حقیقت نامه: نوشته جهانگیر خان ناظم الملک ضیایی. این کتاب، منظومه ‏ای فارسی، شامل بخشی از کلمات قصار حضرت علی ‏علیه‌السلام است و به سال ۱۳۳۱ ق، در استانبول چاپ شد.
4. چهل حدیث حضرت علی‏ علیه‌السلام: از حسین بن یوسف الدین هروی.
5. منتخب الغرر: از سید زین‏ العابدین بن ابی‏ القاسم طباطبایی
6. الأمثال و الحکم المنتخب من غررالحکم.
7. نظم الغرر و الدرر: به قلم شیخ ابراهیم بن شهاب‏ الدین احمد تبریزی حصفکی، معروف به ابن الملا، از علمای شهر حلب.
8. ابواب الحکم: اثر کمال‏ الدوله محمد حسن میرزای قاجار.
9. کلمات قصار: اثر احمد علی سپهر.
10. محفظة الأنوار فی شرح بعض کلمات القصار: نوشته سید عبدالله بلادی بوشهری.
11. شکوفه ‏های خرد یا سخنان علی ‏علیه‌السلام: نوشته ابوالقاسم حالت.وی احادیثی از حضرت علی‏ علیه‌السلام را به فارسی و انگلیسی ترجمه کرده و هر کدام را در قالب یک رباعی درآورده است. این کتاب، در تهران به چاپ رسیده است.
12. هزار حدیث از امام علی ‏علیه‌السلام: نوشته کاظمی خلخالی.
13. تلخیص غررالحکم: از سید ابوالقاسم مرعشی.
14. حلیةالصالحین فی شرح کلمات امیرالمؤمنین ‏علیه‌السلام: اثر ملاحیدر علی بن محمد علی هندی.
15. منتخب الغرر: اثر فضل‏ الله کمپانی.

فهرست‌های موضوعی

برخی غرر الحکم را از نظر موضوعی دسته بندی کرده‌اند که عبارت است از:

1. فهرست موضوعی غررالحکم: اثر میرجلال‏ الدین محدث ارموی.
2. فهرست موضوعی غررالحکم: اثر ناصرالدین انصاری قمی.
3. تصنیف غررالحکم: تألیف مصطفی درایتی و حسین درایتی.
4. جلوه‏‌های حکمت: اثر سید اصغر ناظم‏زاده قمی.
5. هدایة العلم: نوشته سید حسین شیخ‏ الاسلامی تویسرکانی.
6. فهرست موضوعی نهج البلاغه و غررالحکم: تألیف علیرضا برازش.
7. نظم الغرر و نضد الدرر: از ملاعبدالکریم بن محمد یحیی بن محمد رفیع قزوینی، معاصر شاه سلطان حسین صفوی.

معجم‏ ها

1. معجم الفاظ غررالحکم و دررالکلم: تألیف مصطفی درایتی.
2. المعجم المفهرس لألفاظ غررالحکم و دررالکلم: نوشته علیرضا برازش.

منابع

• افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعه الخیام، ۱۴۰۱ق.
• امین، سید حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ ق.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ ق.
• تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ ق.
• مازندرانی، ابن شهر آشوب، رشید الدین محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه (کتاب البیع) ، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه‌السلام، ۱۴۲۵ ق.
• نوری، محدث، میرزا حسین، خاتمه المستدرک، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۷ق.

پیوند به بیرون

• این مقاله از دانشنامه امام علی اخذ شده است.
• شهر حدیث- غرر الحکم و درر الکلم
• متن کتاب غرر الحکم و درر الکلم- کتابخانۀ دیجیتال نور
• نگاهی به شرح آقاجمال خوانساری بر«غرر الحکم»
• کتابشناسی «غرر الحکم و درر الکلم»

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی