پرش به محتوا

محمد بن علی بن حمزه طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی شیعه
Roohish (بحث | مشارکت‌ها)
جزبدون خلاصۀ ویرایش
Bazeli (بحث | مشارکت‌ها)
خط ۶۱: خط ۶۱:
==فقه ابن حمزه==
==فقه ابن حمزه==
===روش فقهی===
===روش فقهی===
ابن‌ حمزه‌ را باید از پیروان‌ مکتب‌ [[شیخ طوسی]] به‌ شمار آورد. مقایسه‌ای میان‌ فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ‌ طوسی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ او چهارچوب‌ فقه‌ شیخ‌ طوسی‌ را پذیرفته‌ است‌. همچنین‌ او را می‌توان‌ در زمره [[فقیهان|فقیهانی‌]] شمرد که‌ [[حمصی رازی|حمصی‌]] (فقیه‌ نیمه دوم‌ قرن ششم هجری قمری) آنان‌ را بازگو کننده [[فقه]]‌ شیخ‌ طوسی‌ و در واقع‌ پیرو او دانسته‌ است‌.<ref>نک: کشف‌ المحجة، ص۱۲۷</ref> البته باید در نظر داشت که ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در مواردی با آرای شیخ‌ طوسی‌ مخالفت‌ کرده‌ و شاید گاهی‌ سعی‌ در تعدیل‌ حکم‌ او داشته‌ است‌.<ref>مانند قول‌ وی به‌ استحباب‌ تقدیم‌ مضمضه‌ بر استنشاق‌، نک: المختلف‌، ص۲۶، سطر</ref> بلکه‌ به‌ طرح‌ فروع‌ جدیدی در [[فقه]] پرداخته‌ که‌ در کتب‌ شیخ‌ طوسی‌ مطرح‌ نبوده‌ است‌.<ref>به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک: الوسیلة، ص۲۴۴؛ قس‌: المختلف، ج۲، ص۱۸۳، سطر ۱۲</ref>
ابن‌ حمزه‌ را باید از پیروان‌ مکتب‌ [[شیخ طوسی]] به‌ شمار آورد. مقایسه‌ای میان‌ فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ‌ طوسی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ او چهارچوب‌ فقه‌ شیخ‌ طوسی‌ را پذیرفته‌ است‌. همچنین‌ او را می‌توان‌ در زمره [[فقیهان|فقیهانی‌]] شمرد که‌ [[سدیدالدین حمصی رازی]]، از فقیهان قرن ششم هجری قمری، آنان‌ را بازگو کننده [[فقه]]‌ شیخ‌ طوسی‌ و در واقع‌ پیرو او دانسته‌ است‌.<ref>نک: کشف‌ المحجة، ص۱۲۷</ref> البته باید در نظر داشت که ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در مواردی با آرای شیخ‌ طوسی‌ مخالفت‌ کرده‌ و شاید گاهی‌ سعی‌ در تعدیل‌ حکم‌ او داشته‌ است‌.<ref>مانند قول‌ وی به‌ استحباب‌ تقدیم‌ مضمضه‌ بر استنشاق‌، نک: المختلف‌، ص۲۶، سطر</ref> بلکه‌ به‌ طرح‌ فروع‌ جدیدی در [[فقه]] پرداخته‌ که‌ در کتب‌ شیخ‌ طوسی‌ مطرح‌ نبوده‌ است‌.<ref>به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک: الوسیلة، ص۲۴۴؛ قس‌: المختلف، ج۲، ص۱۸۳، سطر ۱۲</ref>


یکی‌ از بارزترین‌ مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ را باید روش‌ او در بیان‌ احکام‌ دانست‌. او ابتدا شقوق‌ مختلف‌ مسأله‌ را با قید عدد به‌طور مجمل مشخص می‌کند و سپس به تفصیل یکایک شقوق مزبور می‌پردازد. او در تقسیمات‌ خود [[واجب‌]] و [[مستحب‌]]، [[حرام‌]] و [[مکروه‌]]، فعل‌ و ترک‌ و کمیت‌ و کیفیت‌ را از یکدیگر تمیز داده‌ و هر کدام‌ را جداگانه‌ آورده‌ است‌. وی در مقدمه الوسیله<ref>ص‌ ۴۲-۴۳</ref> می‌گوید این‌ روش‌ تقسیم‌بندی موجب‌ سهولت‌ حفظ احکام‌ می‌گردد. اگرچه‌ ابن‌ حمزه‌ را نمی‌توان‌ مبدع‌ ابن‌ روش‌ دانست‌، ولی‌ او این‌ روش‌ را به‌ کمال‌ رسانده‌ است‌. از دیگر مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ تعریف‌ او از اصطلاحات‌ فقهی‌ در آغاز برخی‌ از ابواب‌ است‌. وی به جز شیخ‌ طوسی‌، از نظریات‌ دیگر فقهای معاصر وی نیز بهره‌ برده‌ است‌. مثلاً در چندین‌ مورد<ref>الوسیلة، ص۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰</ref> به‌ صراحت‌ نظریات‌ ابویعلی‌ [[سلار دیلمی‌]] را نقل‌ کرده‌ است‌.<ref>قس‌: المراسم، ص۱۲، سطر ۱، ۱۷، ۱۸، و ص۱۴، سطر ۲۰</ref> او تا حدودی از [[ابن براج]] نیز تأثیر پذیرفته‌ است‌.<ref>به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بین‌ المهذب‌، ج۱، ص۱۹-۲۵ و الوسیلة‌، ص۷۲-۷۶، در احکام‌ آبها و اَسئار</ref>
یکی‌ از بارزترین‌ مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ را باید روش‌ او در بیان‌ احکام‌ دانست‌. او ابتدا شقوق‌ مختلف‌ مسأله‌ را با قید عدد به‌طور مجمل مشخص می‌کند و سپس به تفصیل یکایک شقوق مزبور می‌پردازد. او در تقسیمات‌ خود [[واجب‌]] و [[مستحب‌]]، [[حرام‌]] و [[مکروه‌]]، فعل‌ و ترک‌ و کمیت‌ و کیفیت‌ را از یکدیگر تمیز داده‌ و هر کدام‌ را جداگانه‌ آورده‌ است‌. وی در مقدمه الوسیله<ref>ص‌ ۴۲-۴۳</ref> می‌گوید این‌ روش‌ تقسیم‌بندی موجب‌ سهولت‌ حفظ احکام‌ می‌گردد. اگرچه‌ ابن‌ حمزه‌ را نمی‌توان‌ مبدع‌ ابن‌ روش‌ دانست‌، ولی‌ او این‌ روش‌ را به‌ کمال‌ رسانده‌ است‌. از دیگر مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ تعریف‌ او از اصطلاحات‌ فقهی‌ در آغاز برخی‌ از ابواب‌ است‌. وی به جز شیخ‌ طوسی‌، از نظریات‌ دیگر فقهای معاصر وی نیز بهره‌ برده‌ است‌. مثلاً در چندین‌ مورد<ref>الوسیلة، ص۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰</ref> به‌ صراحت‌ نظریات‌ ابویعلی‌ [[سلار دیلمی‌]] را نقل‌ کرده‌ است‌.<ref>قس‌: المراسم، ص۱۲، سطر ۱، ۱۷، ۱۸، و ص۱۴، سطر ۲۰</ref> او تا حدودی از [[ابن براج]] نیز تأثیر پذیرفته‌ است‌.<ref>به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بین‌ المهذب‌، ج۱، ص۱۹-۲۵ و الوسیلة‌، ص۷۲-۷۶، در احکام‌ آبها و اَسئار</ref>

نسخهٔ ‏۲ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۲۳

محمد بن‌ على‌ بن‌ حمزه طوسى‌
اطلاعات کلی
مذهبشیعه
زادروزدقیقا مشخص نیست (نیمه دوم قرن پنجم)
اطلاعات علمی
استادانشیخ طوسی، شیخ ابوالفتوح رازی
آثارالوسیلة الی نیل الفضیلة، الواسطه (ابن حمزه، المعجزات (ابن حمزه)، الرائع فی الشرائع، مسائل فی الفقه (ابن حمزه)
اطلاعات دیگر
منصباز فقهای شیعی


عمادالدین‌ ابوجعفر محمد بن‌ علی‌ بن‌ حمزه طوسی‌ مشهور به ابن حمزه طوسی، فقیه امامی‌ قرن پنجم و ششم هجری قمری و صاحب‌ کتاب‌ الوسیلة است. وی به جهت تألیف این کتاب به صاحب وسیله نیز شهرت دارد. ابن‌ حمزه‌ را باید از پیروان‌ مکتب‌ شیخ طوسی به‌ شمار آورد. مقایسه‌ای میان‌ فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ‌ طوسی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ او چهارچوب‌ فقه شیخ‌ طوسی‌ را پذیرفته‌ است‌.

زندگی

از زندگی‌، مشایخ‌ و شاگردان‌ وی هیچ‌ گزارش‌ صحیحی‌ در دست‌ نیست‌. قدیم‌ترین‌ کسی‌ که‌ از او نام‌ برده‌، منتجب‌ الدین‌ (متوفی بعد از ۶۰۰ق‌) است‌ که‌ ضمن‌ ذکر او در فهرست‌[۱] به‌ عنوان‌ فقیه، چند اثر از جمله‌ الوسیله را به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌. ابن شهرآشوب فهرست‌نویس‌ دیگر قرن ششم هجری قمری گرچه‌ نامی‌ از وی نبرده‌، ولی‌ در ضمن‌ کتبی‌ که‌ مؤلف‌ آنها را نمی‌شناخته‌، از کتابی‌ با عنوان‌ الوسائل‌ الی‌ نیل‌ الفضائل‌ نام‌ برده‌[۲] که‌ می‌تواند همان‌ الوسیلة الی نیل الفضیلة ابن‌ حمزه‌ باشد.

یاد کردن‌ ابن‌ حمزه‌ از شیخ طوسی و سلار دیلمی‌ به‌‌عنوان‌ متوفی‌،[۳] و ذکر شدن‌ الوسیله در فهرست‌ منتجب‌ الدین‌ که‌ پیش‌ از ۵۸۴ق‌ تألیف‌ شده‌[۴]، نشان‌ می‌دهد که‌ تألیف‌ الوسیله در فاصله سال‌های ۴۶۳-۵۸۴ق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. حال‌ با توجه‌ به‌ اینکه‌ ابن‌ حمزه‌ در این‌ کتاب‌ از ابن براج تأثیر پذیرفته‌ و فقیهان نیمه دوم‌ قرن‌ ۶ق از جمله‌ راوندی از الوسیله استفاده‌ کرده‌اند، می‌توان‌ دوره حیات‌ او را در اواخر قرن‌ ۵ق و نیمه اول‌ قرن‌ ۶ق تعیین‌ کرد. در منابع‌ قرن اخیر گفته‌ شده‌ که‌ مقبره‌ای به‌ نام‌ او در حومه کربلا وجود دارد.[۵]

فقه ابن حمزه

روش فقهی

ابن‌ حمزه‌ را باید از پیروان‌ مکتب‌ شیخ طوسی به‌ شمار آورد. مقایسه‌ای میان‌ فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ‌ طوسی‌ نشان‌ می‌دهد که‌ او چهارچوب‌ فقه‌ شیخ‌ طوسی‌ را پذیرفته‌ است‌. همچنین‌ او را می‌توان‌ در زمره فقیهانی‌ شمرد که‌ سدیدالدین حمصی رازی، از فقیهان قرن ششم هجری قمری، آنان‌ را بازگو کننده فقه‌ شیخ‌ طوسی‌ و در واقع‌ پیرو او دانسته‌ است‌.[۶] البته باید در نظر داشت که ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در مواردی با آرای شیخ‌ طوسی‌ مخالفت‌ کرده‌ و شاید گاهی‌ سعی‌ در تعدیل‌ حکم‌ او داشته‌ است‌.[۷] بلکه‌ به‌ طرح‌ فروع‌ جدیدی در فقه پرداخته‌ که‌ در کتب‌ شیخ‌ طوسی‌ مطرح‌ نبوده‌ است‌.[۸]

یکی‌ از بارزترین‌ مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ را باید روش‌ او در بیان‌ احکام‌ دانست‌. او ابتدا شقوق‌ مختلف‌ مسأله‌ را با قید عدد به‌طور مجمل مشخص می‌کند و سپس به تفصیل یکایک شقوق مزبور می‌پردازد. او در تقسیمات‌ خود واجب‌ و مستحب‌، حرام‌ و مکروه‌، فعل‌ و ترک‌ و کمیت‌ و کیفیت‌ را از یکدیگر تمیز داده‌ و هر کدام‌ را جداگانه‌ آورده‌ است‌. وی در مقدمه الوسیله[۹] می‌گوید این‌ روش‌ تقسیم‌بندی موجب‌ سهولت‌ حفظ احکام‌ می‌گردد. اگرچه‌ ابن‌ حمزه‌ را نمی‌توان‌ مبدع‌ ابن‌ روش‌ دانست‌، ولی‌ او این‌ روش‌ را به‌ کمال‌ رسانده‌ است‌. از دیگر مشخصه‌های فقه‌ ابن‌ حمزه‌ تعریف‌ او از اصطلاحات‌ فقهی‌ در آغاز برخی‌ از ابواب‌ است‌. وی به جز شیخ‌ طوسی‌، از نظریات‌ دیگر فقهای معاصر وی نیز بهره‌ برده‌ است‌. مثلاً در چندین‌ مورد[۱۰] به‌ صراحت‌ نظریات‌ ابویعلی‌ سلار دیلمی‌ را نقل‌ کرده‌ است‌.[۱۱] او تا حدودی از ابن براج نیز تأثیر پذیرفته‌ است‌.[۱۲]

تأثیرات فقهی بر دیگران

اگرچه‌ در آثار نیمه دوم‌ قرن‌ ۶ق‌ نامی‌ از ابن‌ حمزه‌ برده‌ نشده‌، ولی‌ تأثیر فقه‌ او در این‌ آثار به‌ روشنی‌ مشهود است‌. مقایسه‌ بین‌ مندرجات‌ فقه‌ القرآن‌ راوندی با الوسیله[۱۳] تأثیرپذیری راوندی از ابن‌ حمزه‌ را نشان‌ می‌دهد. راوندی حتی‌ در مواردی چون‌ حکم‌ خون‌ سگ‌ و خوک‌ در لباس‌ نمازگزار[۱۴] در فتوای شاذ از او تبعیت‌ کرده‌ است‌. ابن زهره نیز در الغنیة‌ تا حدودی از او تأثیر پذیرفته‌ است‌.[۱۵]

کتاب الثاقب فی المناقب

همچنین‌ ابن‌ ادریس‌ در السرائر که‌ تألیف‌ آن‌ را در ۵۸۷-۵۸۸ق‌ به‌ پایان‌ برده‌، از الوسیله با تعبیر "بعض‌ کتب‌ اصحابنا" بسیار نقل‌ قول‌ می‌کند و اغلب‌ با نظریات‌ ابن‌ حمزه‌ به‌‌گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌کند.[۱۶] البته‌ نظر ابن‌ ادریس‌ در مواردی موافق‌ نظر ابن‌ حمزه‌ است‌.[۱۷] رساله ازاحة العلة فی‌ معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی نیز ظاهراً تفصیل‌ و تکمیل‌ مندرجات‌ الوسیله[۱۸] است.[۱۹]

کتاب‌ الوسیله در قرن هفتم هجری قمری در مکتب‌ حِلّه‌ بیش‌ از پیش‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌. محقق حلی بدون‌ تصریح‌ به‌ نام‌ ابن‌ حمزه‌ چهارچوب الوسیله را به‌خصوص در بخش عبادات شرایع پذیرفته و نه‌ تنها در فصل‌بندی بخش‌ عبادات‌ دقیقاً از او پیروی کرده‌، بلکه‌ در عناوین‌ باب‌ها، شکل‌ طرح‌ مسائل‌ و گاهی‌ محتوا نیز تا حدود قابل‌ توجهی‌ تحت‌ تأثیر او قرار داشته‌ است‌. یحیی بن سعید حلی در نزهة الناظر[۲۰] و آبی‌ در کشف‌ الرموز، تألیف‌ شده‌ در ۶۷۲ق‌[۲۱] به‌ نام‌ ابن‌ حمزه‌ تصریح‌ کرده‌ و فتاوی او را نقل‌ کرده‌اند.

اوج‌ مطرح‌ شدن‌ ابن‌ حمزه‌ در آثار فقهی‌ حله‌ را باید در مختلف الشیعة علامه حلی دانست‌. الوسیله بر اساس‌ آنچه‌ از نامه علقمی‌ وزیر به‌ تاج‌الدین‌ ابن‌ صلایا برمی‌آید از رایج‌ترین‌ کتب‌ بین‌ شیعه عراق (به‌ خصوص‌ حله) در قرن هفتم هجری قمری بوده‌ است‌.[۲۲]

آثار

  1. الوسیلة الی‌ نیل‌ الفضیلة. این‌ کتاب‌ در تهران‌، ۱۲۷۶ق‌ ضمن‌ الجوامع‌ الفقهیة و در نجف‌، ۱۳۹۹ق‌به‌ کوشش‌ عبدالعظیم‌ البکاء و در قم، ۱۴۰۸ق‌، به‌ کوشش‌ محمد حسون‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
  2. الواسطة. این‌ کتاب‌ را منتجب‌ الدین‌[۲۳] به‌ وی نسبت‌ داده‌ است‌. در پایان‌ نسخه‌های موجود الوسیله زیادتی‌ وجود دارد[۲۴] که‌ از ظاهر عبارتی‌ از آن‌ در ص۴۶۶ برمی‌آید که‌ قطعه‌ای از کتاب‌ الواسطه باشد.
  3. المعجزات‌. این‌ کتاب‌ را نیز منتجب‌ الدین‌[۲۵] به‌ وی نسبت‌ داده‌ و برخی‌ با این‌ تصور که‌ این‌ کتاب‌ همان‌ الثاقب فی المناقب است‌، آن‌ را به‌ صاحب‌ الوسیله نسبت‌ داده‌اند.
  4. الرائع‌ فی‌ الشرائع‌[۲۶]
  5. مسائل‌ فی‌ الفقه‌.[۲۷]

یکی‌ از شاگردان‌ صیمری از متأخرین‌، بدون‌ ارائه مأخذ دو اثر با عناوین‌ التعمیم‌ و التنبیه‌ را به‌ ابن‌ حمزه‌ نسبت‌ داده‌ است‌.[۲۸]

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

  • آبی‌، حسن‌، کشف‌ الرموز، قم‌، ۱۴۰۸ق‌.
  • آقابزرگ‌، الذریعه.
  • ابن‌ ادریس‌، محمد، السرائر، تهران‌، ۱۲۷۰ق‌.
  • ابن‌ براج‌، عبدالعزیز، المهذب‌، قم‌، ۱۴۰۶ق‌.
  • ابن‌ حمزه‌، محمد، الوسیله، به‌ کوشش‌ محمد حسون‌، قم‌، ۱۴۰۸ق‌.
  • ابن‌ داوود، حسن‌، الرجال‌، به‌ کوشش‌ جلال‌ الدین‌ محدث‌، تهران‌، ۱۳۸۳ق‌.
  • ابن‌ زهره‌، حمزه بن‌ علی‌، «الغنیة»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهیة، تهران‌، ۱۲۷۶ق‌.
  • ابن‌ شهرآشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م‌.
  • ابن‌ طاووس‌، علی‌، کشف‌ المحجة، نجف‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۰م‌.
  • افندی، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
  • امین‌، محسن‌، اعیان‌ الشیعة، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌.
  • حر عاملی‌، محمد، امل‌ الآمل‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، ۱۳۸۵ق‌.
  • راوندی، سعید، فقه‌ القرآن‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۷ق‌.
  • سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمود محمد الطناحی‌، قاهره‌، ۱۹۷۱م‌.
  • سلار دیلمی‌، ابویعلی‌، «المراسم»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهیة، تهران‌، ۱۳۷۶ق‌.
  • شاذان‌ بن‌ جبرئیل‌ قمی‌، «ازاحه العلة فی‌ معرفة القبلة»، ضمن‌ بحارالانوار، ج۷۳، ص۸۱-۸۵.
  • صدر، حسن‌، تأسیس‌ الشیعه، بغداد، شرکه النشر و الطباعة العراقیة.
  • طباطبایی‌، عبدالعزیز، مقدمه فهرست‌.
  • طوسی‌، محمد، المبسوط، به‌ کوشش‌ محمدتقی‌ کشفی‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
  • طوسی‌، محمد، «النهایة»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهیة، تهران‌، ۱۲۷۶ق‌.
  • علامه حلی‌، حسن‌، المختلف‌، تهران‌، ۱۳۲۴ق‌.
  • محقق‌ حلی‌، جعفر، شرایع‌ الاسلام‌، به‌ کوشش‌ عبدالحسین‌ محمدعلی‌، نجف‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۹م‌.
  • منتجب‌ الدین‌، علی‌، فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز، طباطبایی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
  • نجاشی‌، احمد، الرجال‌، به‌ کوشش‌ موسی‌ شبیری، قم‌، ۱۴۰۷ق‌.
  • یحیی‌ بن‌ سعید حلی‌، نزهة الناظر، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و نورالدین‌ واعظی‌، نجف‌، ۱۳۸۶ق‌.

پیوند به بیرون

  1. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
  2. معالم العلماء، ص۱۴۵
  3. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعة، ص۱۸۰-۱۸۱، جاهای مختلف
  4. نک: مقدمه فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۴۸
  5. الذریعة، ج۱۰، ص۶۶؛ تأسیس‌ الشیعه، ص۳۰۵
  6. نک: کشف‌ المحجة، ص۱۲۷
  7. مانند قول‌ وی به‌ استحباب‌ تقدیم‌ مضمضه‌ بر استنشاق‌، نک: المختلف‌، ص۲۶، سطر
  8. به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک: الوسیلة، ص۲۴۴؛ قس‌: المختلف، ج۲، ص۱۸۳، سطر ۱۲
  9. ص‌ ۴۲-۴۳
  10. الوسیلة، ص۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰
  11. قس‌: المراسم، ص۱۲، سطر ۱، ۱۷، ۱۸، و ص۱۴، سطر ۲۰
  12. به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بین‌ المهذب‌، ج۱، ص۱۹-۲۵ و الوسیلة‌، ص۷۲-۷۶، در احکام‌ آبها و اَسئار
  13. به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: فقه‌ القرآن‌، ج۱، ص۱۸۹-۱۹۹ و الوسیلة، ص۱۴۴-۱۴۶؛ فقه‌ القرآن‌، ج۲، ص۵۸ و الوسیلة‌، ص۲۶۵؛ فقه‌ القرآن‌، ج۲، ص۲۱۱و۲۱۲ و الوسیلة‌، ص۳۴۰ و ۳۴۲
  14. نک: السرائر، ص۳۵، سطر ۲۹؛ قس‌: الوسیلة، ص۷۷
  15. به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بین‌ الغنیة، ص۴۰، ۴۳، ۴۴ و الوسیلة، ص۱۱۲-۱۱۴، ۱۲۱
  16. به‌ عنوان‌ نمونه‌ السرائر، ص۳۵، سطر ۴، ص۳۸، سطر ۷؛ قس‌: الوسیلة، ص۷۶ و ۷۷
  17. نک: الوسیلة، ص۲۸۲، سطر ۵؛ السرائر، ص۱۷۳، سطر ۲۱؛ قس‌: نزهة النواظر، ص۸۹
  18. ص‌ ۸۵-۸۶
  19. همچنین ببینید: المبسوط، ج۱، ص۷۷-۷۸ که‌ این مطلب مورد الهام‌ ابن‌ حمزه‌ و شاذان‌ قرار گرفته‌ است‌.
  20. ص‌ ۶، جاهای مختلف
  21. ج۱، ص۴۰، جاهای مختلف
  22. نک: طبقات‌ الشافعیه الکبری، ج۸، ص۲۶۵
  23. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعة، ص۱۶۴
  24. الوسیلة، ص۴۶۱- ۴۶۹
  25. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
  26. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
  27. فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
  28. ریاض‌ العلماء، ج۵، ص۱۲۳