حسینیه ارشاد

پرونده:Ershad1.jpg

حسینیه ارشاد

پرونده:Hosineih1.jpg

تصویر قدیمی از حسینیه ارشاد

حسینیه ارشاد، واقع در خیابان شریعتی تهران، خیریه ای با اهداف علمى، آموزشى، تبلیغى و پژوهشى در عرصه اندیشه دینى، كه در اوایل دهه ۱۳۴۰ش در تهران تأسیس شد.

این مرکز در جذب و آگاهی بخشی جوانان نسبت به مباحث دینی و انقلابی نقشی بسزایی را ایفا کرد. از فعالین این موسسه می‌توان به شهید مطهری و علی شریعتی اشاره کرد، حسینیه ارشاد بعد از تعطیلی در اواخر دوران حکومت پهلوی، در اوایل انقلاب اسلامی بازگشایی شد و فعالیت‌های علمی، مذهبی و اجتماعی خود را مجددا از سر گرفت. حسینه ارشاد در خیابان شریعتی تهران، بالاتر از سه راه ضرابخانه قرار دارد.

بنیان‌گذاران و بناء حسینیه

بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد محمد همایون، ناصر میناچی‌مقدّم و عبدالحسین علی‌آبادى بودند و در اولین اقدام، زمینى به مساحت چهار هزار مترمربع، در تهران، در خیابان معروف به جاده قدیم شمیران (نام كنونى آن: شریعتى) خریدند.

از ۱۳۴۳ش، به‌كوشش مؤسسان و با همراهى مرتضى مطهرى، نویسنده و صاحب‌نظر نامور در علوم اسلامى، فعالیت مؤسسه آغاز شد، اما بناى ساختمان حسینیه در زمستان ۱۳۴۵ش پایان یافت.

اعضاى هیئت مدیره

در اواخر ۱۳۴۵ش، اعضاى هیئت مدیره تعیین گردیدند : همایون رئیس، مطهرى نایب رئیس، میناچى خزانه‌دار، و سید على شاهچراغى و محمد تقى جعفرى، هر دو از روحانیون فعال و محل مراجعه جوانان علاقه‌مند به مسائل اسلامى، اعضاى جانشین هیئت مدیره شدند. شاهچراغى امام جماعت حسینیه نیز بود.

تاسیس و آغاز فعالیت

پس از صدور مجوز رسمی، در آذر ۱۳۴۶ ساختمان حسینیه ارشاد رسماً گشایش یافت و سخنرانی‌های دینی در آن آغاز شد. بسیاری از روحانیان سرشناس و برخی افراد مشهور غیرروحانی از سخنرانان آن بودند، از جمله:

1. فخرالدین حجازی
2. محمد تقی شریعتی
3. محمد مفتح
4. حسین نوری همدانی
5. اکبر هاشمی رفسنجانی
6. سید محمد محیط طباطبائی
7. علی گلزاده غفوری
8. محمد جواد باهنر
9. سید عبدالکریم هاشمی نژاد
10. محمد مهدی موحدی کرمانی
11. ابوالقاسم خزعلی
12. سید صدرالدین بلاغی
13. علی دوانی
14. ناصر مکارم شیرازی
15. سید مرتضی شبستری
16. سید علی حسینی خامنه‌ای

و همین طور علی شریعتی، عباس زریاب خویی و محمداسماعیل رضوانی نیز در آنجا سخنرانی می‌کردند و افزون بر آن، مدرّس سیره نبوی و تاریخ اسلام بودند. رضا اصفهانی نیز مدرّس فلسفه اسلامی بود.

نشر مطبوعات دینی از اهداف مندرج در اساسنامه حسینیه بود که با چاپ و نشر آثار و سخنرانی‌های استادان فعال در حسینیه، از جمله مطهری، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی، آغاز شد.

فعالیت‌های حسینیه

فعالیت‌های علمی حسینیه

فعالیت‌های علمی حسینیه در سه بخش پژوهش، آموزش و تبلیغ پیش بینی شده بود.

• بخش پژوهش شامل گروه‌های اسلام شناسی، تاریخ اسلام، فرهنگ و علوم اسلامی، علوم اجتماعی، کشورهای اسلامی، ادبیات و هنر اسلامی بود.
• بخش تبلیغ در حیطه وعظ و خطابه دینی، برگزاری اجلاس‌های تخصصی و همایش و مصاحبه‌های علمی، دعوت از شخصیت‌های علمی اسلامی خارج و داخل، پاسخ به پرسش‌های فلسفی و مذهبی، انتشار کتاب‌های اعتقادی، مناظرات مذهبی و جز آن فعالیت داشت.
• بخش آموزش دارای گروه‌های قرآن شناسی، اسلام شناسی، آموزش مبلّغ، ادبیات، هنر و نمایش مذهبی، زبان و ادبیات عرب و زبانهای خارجی، و تعلیمات عمومی مذهبی ویژه بانوان بود. برنامه‌های هریک از این بخش‌ها در روزنامه برای آگاهی همگان منتشر می‌شد.

فعالیت‌های جانبی

تأسیس کاروان حج و تشکیل جلسات آموزش مناسک حج، و تشکیل گروههای هنری و اجرای نمایش از دیگر برنامه‌های جنبی و نوآورانه حسینیه ارشاد بود. دو نمایش ابوذر و نهضت شیعی سربداریه را ساواک بسیار خطرناک تشخیص داد و مانع اجرای مجدد آنها شد.

حضور جدّی مطهری در برنامه‌ها

سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ش دوره نخست فعالیت حسینیه ارشاد، و به تعبیری دوره حضور جدّی مطهری در برنامه ریزی و پیشبرد و مدیریت امور آن، بود. مطهری ــ که از آغاز کار حسینیه، برای ایراد سخنرانی به جمع بانیان حسینیه پیوسته بودــ با توجه به اشرافش بر علوم و معارف اسلامی، از سوی هیئت مدیره، متصدی امور پژوهش و آموزش علمی و دینی شد. بر این اساس، حتی گفته شده است که مطهری بانی حسینیه ارشاد بود. وی تا ۱۳۴۹ش بیشترین تعداد جلسات سخنرانی را داشت و تأثیرگذارترین فرد در جمع گردانندگان حسینیه ارشاد بود.

آغاز فعالیت شریعتی در حسینیه

در ۱۳۴۶ش استقبال جوانان از سخنرانی‌های فخرالدین حجازی و نظر مطهری بر کنار گذاشتن او از حسینیه ارشاد، موجب بروز بحران در هیئت مدیره شد که با کناره گیری حجازی اندکی فروکش کرد. علی شریعتی، که از ۱۳۴۵ش با تدریس تاریخ اسلام در دانشگاه مشهد شهرت یافته بود، به دعوت مطهری، از آبان ۱۳۴۷ به جمع سخنرانان حسینیه ارشاد پیوست. وی با قدرت بیان و سبک و رویکرد ویژه‌اش به مباحث، عملا سایر سخنرانیهای مؤسسه را تحت تأثیر قرارداد. نخستین سخنرانی وی در سوم آبان ۱۳۴۷، مورد توجه مخاطبان و سخنرانان حسینیه، از جمله مطهری، قرار گرفت.

حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی

جریان‌های فکری در حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی صد سال اخیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود. رویکرد این جریان، تمسک به اسلام به عنوان عامل آگاهی بخش و تحول آفرین بود، که به ویژه بر ابعاد ایدئولوژیک دین تأکید داشت و رسالت خود را هویت بخشی به نسل جوان، خرافه زدایی، مبارزه با تحجر و جمود فکری، مبارزه فکری با مارکسیسم و جریانات غیراسلامی در جامعه می‌دانست.

فعالیت گسترده شریعتی

از فروردین ۱۳۵۰ش، در پی خروج مطهری و به تبع آن شماری از روحانیان همفکر وی، حسینیه ارشاد عملاً پایگاه فعالیت بی‌وقفه شریعتی شد و او، که با ممنوعیت تدریس در دانشگاه مشهد نیز مواجه شده بود، همه فرصت و توان خود را مصروف تدریس و ایراد سخنرانی در این مرکز کرد.

گردانندگان حسینیه ارشاد نیز ـ که آرمان خود را «‌بازگرداندن نسل جوان و روشنفکر از غربزدگی به اسلام و نجات توده مذهبی‌» می‌دانستند ـ در فراهم آوردن محیط مطلوب برای فعالیتهای شریعتی تلاش می‌کردند.

اختلاف نظر درباره جلسات شریعتی

جلسات درس شریعتی، با عنوان تاریخ ادیان و اسلام شناسی، و سخنرانی‌های او در مناسبت‌های مذهبی مورد توجه بسیاری از جوانان به ویژه دانشجویان قرار گرفت، اما محتوای مباحث و نیز کثرت مخاطبان آن، حساسیت‌ها و مخالفت‌های فراوانی را برانگیخت. از نظر شماری از مخالفان و معارضان حکومت، حسینیه ارشاد نقش «‌سوپاپ اطمینان‌» را برای حکومت داشت. که در منطقه‌ای از شمال شهر تهران برای بورژواها ساخته شده بود. مبارزان چپ‌گرا حتی سخنرانان حسینیه را به همکاری با ساواک متهم می‌کردند. این در حالی بود که تفسیرهای انقلابی شریعتی از تشیع، در نظر برخی تحلیلگران، الهام بخش گروه‌های معارض بود.

حسینیه ارشاد و واکنش حکومت

نظارت بر فعالیت‌های حسینیه

حسینیه ارشاد از چند جهت مورد توجه حکومت پهلوی قرار گرفت.

• حضور اشخاص معارض و سیاسی در این مرکز
• سخنرانی‌های ستیزه جویانه شریعتی که به تدریج رنگ و بوی انقلابی می‌یافت و نیز تأثیر بیان و قلم او در جذب جوانان به سوی فعالیت‌های سیاسی و مبارزه
• مخالفت علما و روحانیان با حسینیه ارشاد پس از گسترش فعالیت‌های شریعتی و واکنش‌های تند شریعتی در نقد مجموعه روحانیت

حکومت پهلوی از مقابله روحانیت با جریان فکری حسینیه ارشاد خرسند بود و از آن بهره برداری کرد.

علاوه بر مجموعه روحانیت، مصدقی‌ها و روشنفکران غیرمذهبی نیز از منتقدان حسینیه ارشاد و شخص شریعتی بودند.

تعطیلی حسینیه

در ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ش، هم زمان با اوج گرفتن مبارزات سیاسی در جامعه و نقش فعال حسینیه ارشاد در جذب جوانان دانشگاهی و گرایش فعالان سیاسی به حسینیه ارشاد و پایگاه شدن آن محل برای مبارزان با حکومت، دستگاه امنیتی حکومت ادامه کار حسینیه ارشاد را در قالب جلسات سخنرانی صلاح ندانست.

دلایل تعطیلی

درخصوص تعطیل حسینیه ارشاد در آبان ۱۳۵۱ ــ که به دستور مستقیم محمدرضا پهلوی صورت گرفت ــ چند نظر ابراز شده که از آن جمله است:

1. فشار محافل مذهبی و روحانیان بر شاه و حکومت برای تعطیل کردن حسینیه ارشاد؛
2. ناکامی ساواک در بهره برداری از حسینیه ارشاد به عنوان مرکزی در برابر «‌جنبش مسلّحانه »؛
3. رفع نیاز حکومت به سخنرانی‎های حسینیه به عنوان جریان مخالف با روحانیت.

به نظر می‌رسد عمده‌ترین دلیل برای بسته شدن حسینیه ارشاد، آگاهی یافتن حکومت از عمق و تأثیر فعالیت‌هایی بود که، به دلیل صبغه مذهبی داشتن، به آنها چندان توجه نشده بود.

پس از تعطیل حسینیه ارشاد و بازتاب آن در مجامع و محافل سیاسی و مذهبی و دانشجویی، مقامات امنیتی کشور به بازگشایی و از سرگیری فعالیت‌های آن نظر دادند و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور، به رئیس سازمان اوقاف نوشت که چون به تعویق افتادن برنامه‌های مذهبی در حسینیه ارشاد از نظر افکار عمومی به صلاح نیست، سازمان اوقاف رأساً متولی اداره این مؤسسه گردد. اما پیگیری‌ها به نتیجه نرسید و محمدرضا پهلوی با بازگشایی مجدد حسینیه مخالفت کرد.

با وجود تعطیل برنامه‌های رسمی حسینیه، توسعه و تکمیل بنای آن ادامه یافت و با استفاده از امکانات و فضای آن، اقدامات محدودی صورت گرفت از جمله: تهیه سرودهای انقلابی توسط حمید شاهنگیان و حسین صبحدل، و چاپ و تکثیر مخفیانه جزوات و کتابهای علی شریعتی.

حسینیه پس از پیروزی انقلاب

حسینیه پس از پیروزی انقلاب بازگشایی شد و در آخرین انتخابات مجمع عمومی مؤسسان، ناصر میناچی مقدّم به ریاست دائم هیئت مؤسس و امنا برگزیده شد.

پرونده:Hosineih2.jpg

کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد

فعالیت‌های علمی و مذهبی

• تشکیل انجمن شعر و ادب
• برگزاری کلاس‌های آموزش قرآن، تفسیر نهج البلاغه، ادبیات عرب، حافظ شناسی و تفسیر مثنوی و جز آن
• برگزاری مراسم در اعیاد و سوگواری‌های مذهبی و نیز در سالروز درگذشت علی شریعتی، طالقانی، سحابی و بازرگان
• انتشار ده‌ها عنوان کتاب تاریخی، ادبی و دینی منتشر کرده است.
• انتشار نشریه داخلی با عنوان ارشاد
• راه‌اندازی کتابخانه عمومی از تیر ۱۳۵۹ بنابه وصیت دكتر على شریعتى(تا ۱۳۸۷ش، بیش از ۱۳۰۰۰۰ جلد كتاب داشته است. )

فعالیت‌هاى اجتماعى

حسینیه چندین مركز درمانى خیریه، مانند درمانگاه و بیمارستان و زایشگاه، در مناطق محروم تأسیس كرده است.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• شریعتی و حسینیه‌ی ارشاد

منابع

• علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «‌ظاهر‌» دیانت، به «‌باطن‌» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
• استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
• قاسم اسلامی، خرد داوری کند، (بی‌جا، بی‌تا.).
• اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
• علی اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، تهران ۱۳۵۶ش.
• محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر...، قم (۱۳۵۴ش).
• محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، تهران ۱۳۷۸ش.
• پاسخی به نامه استاد، (بی‌جا، بی‌تا.).
• پیش طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران »، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
• محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفتۀ دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت نامۀ دکتر علی شریعتی، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
• رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۲۰ـ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
• مهدی حائری یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
• روح اللّه حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ـ ۱۳۴۳)، تهران ۱۳۸۳ش.
• حسینیه ارشاد، اساسنامه، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
• حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
• دکتر شریعتی در آیینۀ خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
• علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
• حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «‌نهضت امام خمینی‌» (ره)، تهران ۱۳۷۳ش؛
• حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
• کاظم سامی، «‌حسینیه بسته شد، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد »، کیهان، ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
• سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران): مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
• سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۰ش.
• پوران شریعت رضوی، طرحی از یک زندگی، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ج۲، ۱۳۸۳ش.
• علی شریعتی، «‌از هجرت تا وفات »، در محمد(ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
• شریعتی، علی، با مخاطب‌های آشنا، تهران ۱۳۷۷ش.
• همو، نامه‌ها، تهران ۱۳۸۴ش.
• شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم میرآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
• محمدتقی شریعتی مزینانی، «‌استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت »، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (ره)، به کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
• رضا شریف پور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۰ش.
• آزاده شهمیرنوری، «‌کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان »، کتاب هفته، ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
• رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، تهران ۱۳۸۲ش.
• عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین محمدعلی حاجی بیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
• هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، تهران ۱۳۷۴ش.
• محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.
• میشل فوکو، ایرانیها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.
• جلال متینی، «‌دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی) »، مجله ایران شناسی، سال ۵، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
• مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ش.
• میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، تهران: حسینیه ارشاد، [? ۱۳۵۴ش[.
• ناصر میناچی مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر میناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
• همو، «‌متن سخنرانی آقای ناصر میناچی به مناسبت بیست ودومین سالگرد شهادت زنده یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد »، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
• محسن نجات حسینی، بر فراز خلیج فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۵۵ه.ش)، تهران ۱۳۸۰ش.
• غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران ۱۳۷۱ش.
• احسان نراقی، در خشت خام: گفتگو با احسان نراقی، (گفتگوکننده): ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
• یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
• یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب:۲۷ شهید حجةالاسلام فضل اللّه مهدیزاده محلاتی، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
• حسن یوسفی اشکوری، شریعتی، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.

• Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N.J. 1983
• Ali Rahnema, An Islamic utopian: a political biography of Ali Shariati, London 2000