آیه ۱۶ سوره قصص
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره قصص |
| شماره آیه | ۱۶ |
| جزء | ۲۰ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | داستان حضرت موسی |
| آیات مرتبط | آیه ۱۴ سوره شعراء • آیه ۴۰ سوره قصص • آیه ۱۵ سوره قصص |
آیه ۱۶ سُوره قَصَصْ که در آن حضرت موسی(ع) پس از کشتن یکی از فرعونیان، پشیمان شد، از خداوند طلب بخشش کرد و خداوند او را بخشید.
برخی با استناد به مجموعه آیاتی از جمله این آیه مدعی عدم عصمت پیامبران شده‌اند؛ آنها عذرخواهی و طلب عفو حضرت موسی(ع) را دلیل بر انجام کاری اشتباه منافی با عصمت دانسته‌اند. در مقابل عده‌ای با استناد به برخی احادیث، معنای دیگری از آیه فهمیده‌اند؛ آنها کار موسی را دفاع از مومن و مقابله با شخصی ظالم و در حقیقت کاری صحیح پنداشته‌اند؛ برایناساس آنها غفران را در معنای لغوی‌اش (پوشاندن) معنا کرده و گفته‌اند: «فاغفرلی فغفر له» یعنی پس از کشتن آن فرد، موسی از خداوند خواست تا او را از چشم فرعونیان بپوشاند و خداوند نیز او را از دید آنان پنهان داشت؛ نه‌آنکه موسی کاری اشتباه کرده باشد و از خداوند طلب بخشش کند.
در آیه ۱۴ سوره شعراء و ۴۰ سوره طه نیز به این حادثه اشاره شده است.
معرفی و جایگاه
آیه ۱۶ سوره قصص سخنان موسی(ع) پس از کشتن فردی قبطی[یادداشت ۱] را نقل می‌کند که در آن موسی کار خود را ظلم به خویشتن دانسته و از خداوند درخواست بخشش کرده و خداوند نیز او را بخشیده است.[۱] «قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» (موسی) گفت: پروردگارا! همانا من به خویشتن ستم کرده‌ام، پس مراببخش، پس (خداوند) او را آمرزید به درستی که او آمرزندۀ مهربان است. ماجرا کشته شدن قبطی به دست موسی در آیه ۱۵ همین سوره آمده است.
نحوه گفتار موسی در این آیه پس از کشتن قبطی، در غالب عباراتی چون: «فاغفرلی» یعنی خداوندا مرا ببخش، یا «ظلمت نفسی» یعنی من به خود ستم کردم، همچنین نشانه‌هایی که در آیات قبل و دیگر آیات قرآن کریم، [۲] وجود دارد برخی محقّقان را برآن‌داشته تا عمل موسی را اشتباهی از سوی وی و عملی مخالف با عصمت بدانند؛[۳] و ازاین‌سو عصمت انبیاء را انکار کنند؛[۴] در مقابل برخی مفسران معتقدند مرد قبطی مستحق قتل بود و کشتن او گناه محسوب نمی‌شد؛ ازاین‌رو آنها معنای دیگری از آیه ارائه داده‌اند.[۵]
معانی متفاوت از گفتار موسی(ع)
مفسرین بر اساس آیات دیگر و روایات و همچنین قواعد علم کلام، سه معنا از آیه ارائه کرده‌اند:
- به‌نظر برخی مراد از «ظلم» در عبارت «ظلمت نفسی» (به‌فارسی: به خودم ستم کردم.) ترک مستحب است؛ و آن کار مستحب، به‌تعویق انداختنِ کشتنِ شخصِ قبطی بود. اما موسی(ع) برای نصرت شیعه خود در قتل قبطی تعجیل نمود، ترک اُولی کرد و خود را از این ثواب(ثواب تعویق انداختن قتل قبطی) محروم کرد و لذا در این آیه فرمود بر خود ستم کردم [و از این ثواب خود را محروم کردم] و از خداوند طلب بخشش کرد و خداوند او را بخشید.[۶]
- برخی بر این باورند که منظور از مشارالیه «هذا» در عبارت «هذا من عمل الشیطان» (به‌فارسی: این از عمل شیطان است.) در آیه قبل، عمل مقتول است؛[۷] یعنی نزاع قبطی که در نهایت منجر به کشته شدن وی شد، کار شیطان بوده است، اما حمایت از مومنی و مقابله و کشتنِ کافری ظالم، کاری صحیح بوده است.[۸] طباطبایی فیلسوف و مفسّر معاصر، با توجه به این تاویل، معنای این آیه را اینگونه شرح داده است: موسی پس از این عمل متوجه خطای خود شد که فرعونیان بواسطه این عمل، در جستجوی او خواهند آمد و او را پیدا خواهند کرد؛ او از این جهت پشیمان شد و اقرار کرد که با این کار به خود ستم کرده و خود را در معرض فرعونیان قرار داده است. همچنین طلب غفران او به معنای پوشاندن او از دید فرعونیان بوده است چراکه معنای اصلی «غفر» پوشاندن است.[۹] برایناساس او گفته است: عبارت‌های «ظلمت نفسی» و «فاغفرلی» و «فغفر له» اشاره به قتل ندارد و کار موسی در آن رابطه صحیح بوده است.[۱۰] طباطبایی به‌کاربردن لفظ «قضی علیه» به‌جای «قتل» در آیه قبل را نشان از صحیح بودن این معنا دانسته است.[۱۱] این معنا از آیه در برخی روایات نیز آمده است.[۱۲] عبارات محبت‌آمیز خداوند و عدم توبیخ او پس از بیان این ماجرا در آیات ۴۰ و ۴۱ سوره طه را نشان از درستی عمل موسی(ع) دانسته شده است.[۱۳]
- در المیزان آمده است: کشتن قبطی توسط موسی(ع) قبل از رسالتش و قبل از نهی از قتل نفس بوده است، علاوه بر آن دلیلی هم در دست نیست که چنین قتلی آن هم قبل از شریعت موسی(ع) حرام بوده باشد؛ اعتراف موسی(ع) نیز اعتراف به گناه نیست؛ بلکه اعتراف به کاری است که مخالف با مصلحت زندگی خویش بوده است.[۱۴]
- این آیه دلالت بر انجام عملی ناخواسته و اشتباه از سوی حضرت موسی داشته است و به همین جهت او این عملش را از افعال شیطان دانسته و پس از آن پشیمان شده و بابت آن از خداوند طلب بخشش کرده است. بر این اساس ادعا شده که این عمل با عصمت موسی منافات دارد.[۱۵] تعبیر «ذنب» به معنای گناه در آیه ۱۴ سوره شعراء، همچنین گمراه خواندن خود به‌سبب این اشتباه در آیه ۲۰ سوره شعراء را شواهدی بر اشتباه بودن کار موسی دانسته‌اند.[۱۶]
- برخی مفسران اهل سنت معتقدند کشتن قبطی، قتل خطایی بوده و قتل خطایی از گناهان صغیره است و استغفار موسی(ع) در این آیه بدین جهت بوده است.[۱۷]
نکته‌ها
محسن قرائتی با توجه به محتوای این آیه گفته است: هر چند کار خلاف عمدی نباشد اما آثار وضعی و طبیعی آن از بین نمی‌رود. لذا حضرت موسی(ع) با آنکه گناهکار به حساب نمی‌آمد اما عمل او در کشتن قبطی، کار او را در پنهان شدن از شر فرعونیان دشوار کرد.[۱۸]
قرائتی استغفار موسی از عملش را آموزه‌ای دانسته که به انسان‌های صالح یاد می‌دهد حتی در برابر کجی‌های غیرعمدی نیز بلافاصله استغفار کنند و از تبعات آن دوری گزینند.[۱۹] او همچنین از عبارت «فَغَفَرَ لَهُ» (بخشیده شد) نتیجه گرفته است که دعای انبیاء مستجاب است.[۲۰]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۴۳.
- ↑ سوره شعراء، آیه۱۴.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، الشریف الرضی، ص۶۷.
- ↑ احمد امین، ضحی الاسلام، ۲۰۰۳م، ج۳، ص۲۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۱۳۷.
- ↑ طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۸ش، ج۱۰، ص۱۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۱۶، ص۱۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، منشورات جهان، ج۱، ص۱۹۹؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ش، ج۱۱، ص۸۰.
- ↑ فقیه و سلطانی بیرامی، بررسی آیات موهم ارتکاب گناه یا ترک اولی از سوی حضرت موسی(ع) در قتل قبطی، ص۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۰ش، ج۶، ص۲۷۸.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۴، ص۵۸۵.
- ↑ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة، ۱۳۸۰ش، ص۲۵۹.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۹۸؛ آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۲۶۴.
- ↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۳۰.
- ↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۳۰.
- ↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۳۱.
یادداشت
- ↑ قبطیان، بر مسیحیان مصر که آبا و اجدادشان در مصر بودند و در آنجا متولد شده اطلاق می‌شود و از نسل قبط بن حمام بن نوح می‌باشند و از جزیرة العرب به مصر هجرت کرده‌اند. لفظ «قبطیه» لغت مصری باستان است و امروزه گروهی که با نام قبطیان نامیده می‌شوند از مسیحیان هستند. اما در زمان حضرت موسی(ع) گروه قبطی در مقابل بنی اسرائیل بودند و به حضرت موسی ایمان نیاوردند. (عماد زاده، حسین قصص الانبیاء، ص۵۱۵-۵۲۱.)
منابع
- قرآن کریم.
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۷۰ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، تنزیه الانبیاء، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.
- فقیه، علی و سلطانی بیرامی، اسماعیل، بررسی آیات موهم ارتکاب گناه یا ترک اولی از سوی حضرت موسی(ع) در قتل قبطی، در مجله قرآن شناخت، شماره ۲۱، ۱۳۹۷ش.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، اللوامع الهیة فی المباحث الکلامیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالاحیاء التراث، ۱۴۰۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.