حدیث متواتر، حدیثی است که در سلسله سند آن همه راویان تا شخص معصوم در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آنها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به‌طور عادی محال باشد و خبر آنها موجب علم و یقین گردد. در مقابل خبر متواتر، خبر واحد قرار دارد؛ یعنی هر خبری متواتر نباشد خبر واحد است. روایات متواتر، گرچه کم هستند، اما غالباً از مطالب مهمّی برخوردارند، مانند: حدیث غدیر، حدیث ثقلین یا حدیث «نهی از تعمّد بر کذب» که تعداد روات بیش از نفر از طبقات صحابه هستند. برای تواتر، شروطی بیان شده که برخی مربوط به شنوندگانِ خبر و برخی مربوط به گویندگان و ناقلان آن است.
خبر متواتر دو نوع است: متواتر لفظی و متواتر معنوی و تواتر معنوی در روایات، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بیشتر است؛ زیرا اکثر فروعات دین از جمله تعداد رکعات نماز، مبطلات روزه، ارکان حج، و… دارای تواتر معنوی‌اند.
حدیث متواتر از جهتی دیگر نیز به تواتر اجمالی و تفصیلی تقسیم می‌شود.
معنای لغوی و اصطلاحی
کلمه متواتر در لغت از ریشه «وتر» به معنا پی در پی و پیوسته، یا یکی پس از دیگری است.[۱]
احادیثی که از معصومان در کتاب‌های حدیثی موجود است، از نظر بررسی تعداد راویان سند هر یک از آنها در طبقات حدیثی، به دو گروه: متواتر و واحد، تقسیم می‌شوند و هر یک نیز دارای اقسامی هستند.
خبر متواتر در اصطلاح اهل حدیث، روایتی است که سلسله راویان آن تا به معصوم در هر طبقه به تعدادی باشد که امکان توافق عمدی آنها بر نسبت دادن دروغ به معصوم به‌طور عادی محال باشد و خبر آنها موجب علم و یقین به مضمون حدیث گردد.[۲]
به عبارت دیگر خبر متواتر، خبر جماعتی است که کثرت و فراوانی آنها، سبب می‌شود احتمال توافق عمدی آنها منتفی شود و بدین جهت موجب اطمینان به صادر شدن حدیث از شخص معصوم می‌شود.
تعداد روایات متواتر
روایات متواتر، گرچه کم هستند، اما غالباً از مطالب مهمّی برخوردارند، مانند: حدیث غدیر که تنها در طبقه صحابه بیش از ۱۰۰ نفر آن را روایت نموده و حدیث ثقلین که در طبقه صحابه بیش از ۸۰ نفر، یا حدیث «نهی از تعمّد بر کذب» که بیش از ۶۰ نفر آن را در طبقه صحابه، گزارش نموده‌اند، یا مانند: روایات وجوب نمازهای روزانه و عدد رکعات آنها، و روایات وجوب زکات و روایات مربوط به فضایل امام علی(ع)، مانند: شجاعت حضرت و…[۳]
شروط تواتر
برای تواتر، شروطی بیان شده که برخی مربوط به شنوندگانِ خبر و برخی مربوط به گویندگان و ناقلان آن می‌باشد:
شرایط شنونده
خبر متواتر در صورتی برای شنوندهٔ آن علم می‌آورد که این دو شرط را داشته باشد:
- شنونده خبر متواتر، نباید قبلاً از مفاد آن خبر آگاه باشد؛ زیرا تحصیل حاصل خواهد شد.
- شنونده به جهت اعتقادِ نادرستی، باور بر دروغ بودن خبر نداشته باشد. ازاین‌رو، مشرکان چون به پیامبر(ص) ایمان ندارند، معجزات متواتر او را نمی‌پذیرند.[۴]
شروط ناقلان
شرایطی که برای ناقلان حدیث متواتر گفته شده، از این قرار است:
- تعداد راویان در هر طبقه به میزانی باشد که توافق عمدی آنها بر کذب، محال باشد؛ از این رو در متواتر، عدد خاصی را نمی‌توان معیّن کرد؛ زیرا اعتقاد بر درستی و عدم توافق بر کذب نزد افراد، نسبی است و کم‌ترین مرز آن، اطمینان بر عدم توافق بر کذب است. گر چه عدّه‌ای برای تواتر عددی را معیّن کرده‌اند ولی با نقد دیگران مواجه شده است.[۵]
- آنچه نقل می‌کنند را خودشان دیده یا شنیده باشند نه اینکه با حدس و استدلال به آن نتیجه رسیده باشند.
- شرایط تواتر در همه طبقات راویان حدیث حاصل باشد، لذا اگر شرایط تا طبقه خاصی حاصل شد، تواتر هم تا همان طبقه قابل اثبات است.[۶]
- نسبت به خبری که نقل می‌کنند اطمینان داشته باشند نه اینکه از روی شک آن را خبر دهند.[۷]
شرایط دیگری مانند عدالت، اسلام، تشیّع راویان، یا وجود امام معصوم(ع) در بین راویان، در اعتبار تواتر خبر، شرط نبوده و نیست.[۸]
اقسام تواتر
روایات متواتر به دو گروه لفظی و معنوی و اجمالی و تفصیلی تقسیم شده‌اند:
متواتر لفظی و معنوی
خبر متواتر به لحاظی به لفظی و معنوی تقسیم می‌شود. متواتر لفظی، خبری است که همه راویان در همه طبقات، مضمون آن روایت و خبر را یکسان و با کلمات واحد بیان کنند؛[۹] مانند عبارت روایت: "انّی تارک فیکم الثقلین" یا عبارت "من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه" ، یا عبارت "انما الاعمال بالنیات" .[۱۰]
متواتر معنوی، خبری است که همه ناقلان و راویان در تمامی طبقات، مضمون واحدی را با عبارات متفاوت، نقل می‌کنند و تطابق در معنا یا به دلالت تضمّنی است،[۱۱] مانند «احادیث خواندن سوره بعد از حمد در نماز در شرایط متفاوت» به نقل از راویان متفاوت، که خواندن اصل سوره یعنی جزء اوّل در همه روایات یکسان بوده است. یا به دلالت التزامی، مانند: خبر شجاعت امام علی(ع) که بر اساس روایات متعدّد و در حوادث گوناگون گزارش شده که از مجموع آنها، شجاعت آن حضرت، به تواتر ثابت می‌شود.[۱۲]
تواتر معنوی در روایات، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بیشتر است و اکثر اجزای دین به ویژه در فروع، دارای تواتر معنوی هستند، مثل: تعداد رکعات نماز، مبطلات روزه، ارکان حج، زکات و….[۱۳]
متواتر اجمالی و تفصیلی
حدیث متواتر از جهتی دیگر به تواتر اجمالی و تفصیلی تقسیم می‌شود. تواتر تفصیلی همان است که در چند سطر گذشته تعریف و تقسیم آن بیان شد. اما تواتر اجمالی آن است که روایات متعددی که به حد تواتر می‌رسند دربارهٔ موضوعات متفاوتی بیان شود به گونه‌ای که بتوان در این روایات قدر مشترکی پیدا کرد که در همهٔ آنها وجود دارد. این قدر مشترک در روایاتی که محتوای متفاوتی دارند، تواتر اجمالی نامیده می‌شود.[۱۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، دارالکاتب العربی، ص۵۴۸
- ↑ شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، ۱۴۰۸ق، ص۶۲؛ شیخ بهایی، الوجیزه فی علم الدرایه، ۱۳۹۰ق، ص۴؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۳۷۸ق، ص۴۲۱.
- ↑ . الغدیر، امینی: ۱ / ۶۱، الرعایه فی علم الدرایه، ص۶۶.
- ↑ نگاه کنید به: صاحب معالم، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۶.
- ↑ برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ نگاه کنید به: صاحب معالم، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۶.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۵.
- ↑ برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به: مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۰۹؛ علم الحدیث، ص۲۶.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحیاء التراث العربی، ص۱۳۱؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۱۹.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵–۱۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۵.
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۱۵–۱۱۷.
- ↑ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۶.
منابع
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بی‌جا، دارالکاتب العربی، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و أحکامه فی علم الدّرایة، قم، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- سید مرتضی، علی بن الحسین، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، مکتبه آیه‌الله المرعشی، ۱۴۰۸ق.
- شیخ بهایی، الوجیزة فی علم الدرایة، قم، نشر بصیرتی، ۱۳۹۰ق.
- صاحب معالم، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، تحقیق: محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، قم، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۷۸ق.