میراث مکتوب شیعه (کتاب)

میراث مکتوب شیعه

Tradition and Survival: A Bibliographic Survey of Early Shi’ite Literature
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری
نویسنده	سید حسین مدرسی طباطبایی
موضوع	تاریخ حدیث شیعه
سبک	دانشگاهی
زبان	انگلیسی
تعداد صفحات	۴۶۴
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	Oneworld
محل نشر	آکسفورد (انگلستان)
تاریخ نشر	۱۳ اکتبر ۲۰۰۳م
نوبت چاپ	اول
شابک	9781851683314
وبسایت ناشر	https://oneworld-publications.com/
ترجمه فارسی
نام کتاب	میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری
مترجم	سید علی قرائی • رسول جعفریان
مشخصات نشر	قم • نشر مورخ • ۱۳۸۶ش

میراث مکتوب شیعه (Tradition and Survival: A Bibliographic Survey of Early Shi’ite Literature) کتابی به زبان انگلیسی درباره روند نگارش مکتوب حدیث در میان شیعه امامیه و چگونگی دستیابی به میراث مکتوب آنان در سه قرن نخست هجری قمری است. نویسنده کتاب سید حسین مدرسی طباطبایی دانش‌آموخته حوزه علمیه قم و استاد و پژوهشگر اسلامی در دانشگاه‌های غربی است.

کتاب میراث مکتوب شیعه را پژوهشی فراگیر برای فهرست‌کردن قطعات برجای‌مانده از متون اولیه و مفقود حدیثی شیعی دانسته‌اند؛ فهرستی که می‌تواند پایه‌ای برای بازسازی بسیاری از آن آثار مفقود باشد. مؤلف برای این کار تلاش کرده تا نقل مستقیم آثار متأخر روایی شیعه را از منابع مکتوب متقدم نشان دهد.

تسلط نویسنده کتاب میراث مکتوب شیعه بر موضوع، منابع و پیشینه پژوهشی بحث در کنار وجود نگاه انتقادی در تحلیل و ابتکار در روش تحقیق از امتیازات آن برشمرده شده است. عدم همراهی برخی ادعاهای مطرح‌شده در کتاب با پشتوانه استنادی کافی در کنار بعضی پیش‌فرض‌های کلان قابل مناقشه در این پژوهش از جمله نقدهای وارد شده بر آن است.

موضوع و ویژگی‌ها

کتاب میراث مکتوب شیعه (Tradition and Survival: A Bibliographic Survey of Early Shi’ite Literature) کتابی به زبان انگلیسی با موضوع شناخت روند نگارش مکتوب در میان شیعه امامیه و دستیابی بر میراث مکتوب آنان در طی سه قرن اول هجری قمری قلمداد شده است. این کتاب را پژوهشی فراگیر برای فهرست‌کردن قطعات برجای‌مانده از متون اولیه حدیثی شیعی، که غالباً مفقود هستند، دانسته‌اند؛ فهرستی که می‌تواند پایه‌ای برای بازسازی بسیاری از آن آثار مفقود باشد. به گفته مؤلف، او برای این کار تلاش کرده تا نقل مستقیم آثار متأخر روایی شیعه را از منابع مکتوب متقدم نشان دهد.

مؤلف کار خود را تکمیل‌کننده بخش «آثار امامیه» کتاب تاریخ نگارش‌های عربی (تاریخ التُّراث العربی)، نوشته فُؤاد سِزْگِین (درگذشت: ۲۰۱۸م)، دانسته است؛ امری که از سوی برخی متواضعانه خوانده شده، زیرا کتاب مدرسی از اساس عمیق‌تر و فراتر از کتاب سزگین است.

دفتر اول کتاب میراث مکتوب شیعه در سال ۲۰۰۳م/۱۳۸۱ش در آکسفورد (انگلستان) به‌چاپ رسیده است. از ابتدا قرار بوده که این پژوهش در دو دفتر منتشر شود، ولی دفتر دوم آن از سوی مؤلف نوشته نمی‌شود. هم‌زمان با نشر کتاب به زبان انگلیسی، ترجمه فارسی آن تحت نظارت مؤلف توسط سید علی قرائی و رسول جعفریان انجام می‌گیرد.

نویسنده

نویسنده کتاب میراث مکتوب شیعه سید حسین مدرسی طباطبایی استاد و پژوهشگر علوم اسلامی و حقوق در دانشگاه‌های پْرینسْتُون، کُلُمْبیا،‌ یْیْل و هاروارد در آمریکا و آکسفورد در انگلستان است. به جز آثار اولیه او، عمده آثار او درباره حقوق اسلامی و تاریخ تشیع است؛ از جمله، کتاب‌های زمین در فقه اسلامی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه و مکتب در فرآیند تکامل.

امتیازات

برای کتاب میراث مکتوب شیعه امتیازاتی برشمرده شده است؛ از جمله:

• پژوهشی جدى و مهم در راستاى توجه به نگاه عالمان اولیه اماميه به حديث که دقت و تعمق روش پژوهش حوزوی را با نظم و انسجام روش دانشگاهی همراه کرده است.
• پژوهشی که پژوهشگر در موضوع آن کاملاً تواناست و بر منابع و مصادر آن احاطه کامل دارد.
• نویسنده کتاب از پیشینه پژوهش‌، به‌خصوص در میان مستشرقان، مطلع است و از آخرین پژوهش‌های آنان استفاده کرده است.
• نویسنده کتاب نگاهی انتقادی به گزارش‌های تاریخی و روایی دارد که در برخی موراد با تحلیل‌های ارزشمند همراه است.
• روش او برای بازسازی متون مفقود نویسندگان شیعی ابتکاری است و می‌توان از آن به‌عنوان الگویی برای این کار استفاده کرد؛ برای نمونه، ارائه الگویی عام برای گونه‌های مختلف نگارش‌های شیعی در آن دوره شامل دفترهای حدیثی، رساله‌های تبلیغی، کتاب‌هایی با رویکرد داستانی و تاریخی، نگاشته‌های باطنی و نوشته‌های مشکوک از نظر انتساب.

محتوا

کتاب میراث مکتوب شیعه در سه فصل سامان یافته و هر فصل با درآمد کوتاهی در تحلیل تاریخی دوران مورد بحث آن فصل همراه است. ترتیب مطالب کتاب بر اساس نام مؤلفان است که در دو فصل اول بنا بر تاریخ وفات آنان و در فصل سوم بنا بر حروف الفبا صورت‌بندی شده است. در ذیل نام هر مؤلف ابتدا شرحی دقیق و گاه مفصل از او آورده شده، سپس کتاب‌های او نام برده شده و سعی شده تا قطعه‌های برجای‌مانده از این کتاب‌ها در منابع متأخر جست‌وجو شود.

نگاه انتقادی و کتابشناسانه مؤلف به متون واجد یافته‌های در تاریخ حدیث شیعه دانسته شده که در لابه‌لای مباحث آمده است؛ از جمله:

• اشاره به دست‌یابی مؤلفان بعدی به کتاب‌های حدیثی متقدم از طریق نوشته نه قرائت و سَماع (شنیدن از شیخ روایت).
• گزارش از وجود تحریرهای مختلف از یک متن و توجه به اختلاف این تحریرها.
• اشاره به تَصْحیف‌ (اشکالات نگارشی) واقع‌شده در متون و اسناد یا احتمال آن.
• توجه به افزوده‌ها و کاستی‌ها، جعل و دستبردهای بعدی در متون.

محتوای این سه فصل چنین گزارش شده است:

1. امام علی(ع) و نزدیکانش: در این فصل تاریخ تشیع و مکتوبات شیعیان در حدود نیمه قرن اول هجری بررسی شده و نشان داده شده که بیشتر مکتوبات این دوره در قالب دفتر و جزوات حدیثی بوده است.
2. تشیع کوفی در دوران اموی: نویسنده در این فصل از جریان رو به رشد تشیع کوفی تحلیلی مختصر ارائه کرده است. در ضمن این تحلیل، گرایش‌ها و شاخه‌های مختلف تشیع کوفی را کاویده و فهرستی از مؤلفان شیعه این دوره و آثارشان را ارائه کرده است.
3. دوران سرکوب شیعه: در این فصل، نویسنده به بررسی آثار شیعه در دوره اول حکومت عباسی (۱۳۶-۱۹۸ق) پرداخته است. از نظر او، تشیع امامی در این دوره از نظر داخلی دچار اختلاف و انشعاب و از نظر خارجی گرفتار سرکوب حکومتی بوده است. تحت تأثیر همین شرایط، برخی مؤلفات این دوره که نگاشته برخی گروه‌های غیر شیعی یا غیر امامی است به دلایلی از سوی عالمان امامیه دوره‌های بعدی جزء میراث مکتوب امامیه تلقی شده است.

ترجمه فارسی کتاب میراث مکتوب شیعه که زیر نظر مؤلف کتاب انجام شده است.

نقدها

بر کتاب میراث مکتوب شیعه نقدهایی وارد شده است؛ از جمله:

• قسمت عمده محتوای تحقیقی کتاب قبل از پدیدآمدن برنامه‌های رایانه‌ای جمع‌آوری شده است؛ به همین دلیل از نظر جامعیت دارای کاستی‌هایی است که با استفاده از نرم‌افزارهای جدید حدیثی قابل جبران است.
• نویسنده بسیاری از روایات را برساخته دانسته که برای رفع نیازهای مذهبی هر دوره جعل شده‌اند. طرح و پذیرش چنین نظری به طور گسترده و عمومی باید با احتیاط همراه باشد.
• نویسنده به‌دلیل علاقه به برخی جریان‌ها و بعضی مسائل کلامی به آنها توجه بیشتری نشان داده و همین روایت او را از یکدستی خارج کرده است.
• برخی اطلاعات کتاب نادرست است و در گزارش برخی دیگر سهل‌انگاری‌هایی وجود دارد؛ برای نمونه، انتساب حدیث حقیقت (ما الحقیقه) به‌عنوان تألیفی از کمیل بن زیاد، که با قطع نظر از وجود شک در مأثور بودن آن، این حدیث کوتاه نمی‌تواند تألیفی از کمیل بن زیاد باشد.
• برخی ادعاهای مطرح‌شده در کتاب پشتوانه استنادی کافی ندارد؛ برای نمونه، ادعای عدم شهرت و رواج صحیفه سجادیه پیش از قرن چهارم قمری با اتکا به یک منبع (قول مجلسی اول).
• از نظر ارائه تحلیل‌ها و عمق و ارزش آنها همه فصول کتاب در یک سطح نیستند.
• مراد نویسنده از برخی از اصطلاحات اساسی به کار گرفته شده در متن کتاب روشن نشده است؛ برای نمونه، واژه‌های باطنی و باطنی‌گری که در سراسر کتاب برای وصف برخی روایات و راویان به‌کار رفته، ولی تعریف و معیار مشخصی برای این روایات و راویان ارائه نشده است.