اردبیل
 | رویکرد این نوشتار بررسی ارتباط موضوع آن با مکتب اهلبیت است. آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع را از منابع دیگر جویا شوید. |
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | اردبیل |
| زبان | ترکی، فارسی |
| نژاد | ترک |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | آرتاویل |
| پیشینه اسلام | قرن اول قمری |
| پیشینه تشیع | قرن دهم قمری |
| اماکن | |
| زیارتگاه | بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی |
| حوزه علمیه | مدرسه علمیه ملا ابراهیم• مدرسه علمیه میرزا علی اکبر • مدرسه علمیه الزهرا |
| مساجد | مسجد میرزا علی اکبر • مسجد جامع اردبیل • مسجد میر صالح |
اردبیل از شهرهای شیعه‌نشین در شمال غربی ایران که از آن به‌عنوان مَهد گسترش تشیع در ایران و خاستگاه تشکیل اولین دولت مقتدر شیعی و وحدت سیاسی ایران نام برده می‌شود. اسلام در قرن اول هجری قمری همزمان با خلافت امام علی(ع) وارد این شهر گردیده و با قدرت گرفتن صفویه در قرن دهم قمری، مردم اردبیل به تشیع گرویدند. تاریخ اردبیل با صفی‌الدین اردبیلی عارف و نیای سلسله صفویه گره خورده است. اردبیل به‌عنوان خاستگاه مقدس اردبیلی و همچنین سلسله‌ای از دانشمندان اسلامی در حوزه‌های مختلف، به‌لحاظ علمی نیز با اهمیت دانسته شده است.
مردم اردبیل آئین‌های عزاداری خاصی را در ماه محرم و عاشورا برگزار می‌کنند که از آن جمله می‌توان به شاخسی واخسی، تشت‌گذاری، شمع‌گذاری در تاسوعا و سحر مزاری در فردای عاشورا اشاره کرد. اردبیل در تحولات سیاسی دو قرن اخیر ایران از جمله پیروزی جنبش مشروطیت و مبارزات انقلاب اسلامی ایران تأثیرگذار بوده است. ۴ مرداد در تقویم ایران به‌عنوان روز ملی اردبیل ثبت شده است. اردبیل علاوه بر بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تعداد قابل توجهی زیارتگاه، مدرسه علمیه، مسجد و دیگر مراکز فرهنگی شیعه را در خود جای داده است.
معرفی
اردبیل شهری در شمال غربی ایران و مرکز استان اردبیل است.[۱] اکثر قریب به اتفاق جمعیت این شهر شیعه دوازده امامی هستند.[۲] استان اردبیل در سال ۱۳۷۲ش از آذربایجان شرقی جدا و در ساختار اداری ایران استان مستقل گردید. زبان مادری ساکنان اردبیل ترکی است. گفته شده که نام اردبیل ریشه اوستایی دارد و در گذشته آرتاویل بوده است. آرتاویل مرکب از دو بخش آرتا به معنی مقدس و ویل به معنی شهر یا ناحیه است و در گذر زمان به اردبیل تبدیل شده است.[۳] بافت قدیمی شهر اردبیل به شش محله یا کوی تقسیم می‌شود که سه محله آن نعمتی و سه محله دیگر حیدری هستند.[۴] گزارش شده است که در گذشته‌ها کینه و نفرت طایفه‌ای که گاهی موجب منازعه و خشونت نیز می‌گردید بین حیدری‌ها و نعمتی‌ها وجود داشته است.[۵] اردبیل در مقاطع مختلف تاریخی به نام‌های چون «دارالارشاد»، «دارالامان»، «دارالملک»، و «دارالعرفان» ملقب بوده است.[۶]
اهمیت و جایگاه
جایگاه اردبیل در تاریخ ایران و تشیع از جهات سیاسی (خاستگاه وحدت سیاسی ایران)، مذهبی (مهد گسترش تشیع) و علمی (خاستگاه ظهور فقهای طراز اول) مهم دانسته شده است.
خاستگاه وحدت سیاسی ایران
اردبیل در اتحاد سیاسی و یکپارچگی ایران نقش اساسی ایفا کرده است. به گفته آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، «ایران بعد از سلجوقیان و قبل از صفویان کشوری بود که هر بخشی از آن آهنگ جداگانه‌ای می‌نواخت و از عزّت و عظمت ایران در آن دوران‌ها خبری نبود.»[۷] این عزت و عظمت را صفویه به ایران داد و صفویه نیز از اردبیل طلوع کرده است. بنابراین اهمیت سیاسی اردبیل به این خاطر مورد توجه قرار گرفته که وحدت سیاسی ایران از آنجا رقم خورده است.[۸] به عبارت دیگر پایه‌گذاری نخستین دولت شیعی در ایران از اردبیل و توسط متفکران و سیاست‌گران شیعه صورت گرفته است.[۹] شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران ۴ مرداد را به‌خاطر استقرار دولت صفویه و گرامی‌داشت شیخ صفی الدین اردبیلی، به‌عنوان روز ملی اردبیل نام‌گذاری کرده است.[۱۰] شهر اردبیل در دوره حکومت بنی‌امیه مرکز آذربایجان و در زمان بنی‌عباس مرکز قیام بابک خرمدین رهبر مبارزان خرمدین علیه حکومت عباسی، بوده است.[۱۱]
مهد گسترش تشیع در ایران
اردبیل به عنوان خاستگاه احیای مذهب شیعه و گسترش فقه جعفری در سراسر ایران معرفی شده است.[۱۲] مرکزیت اردبیل به عنوان پایگاه نوشیعیان در عصر پادشاهان صفوی و اهتمام سلاطین صفوی به این شهر باعث گردید که اردبیل به‌عنوان مرکز گسترش تشیع معرفی شده و اهمیت پیدا کند.[۱۳] همچنین وجود زیارتگاهها و مراکز مذهبی مثل بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، چندین امامزاده و مسجد شناخته شده، اهتمام مردم اردبیل به مناسک و مناسبت‌های دینی و تکریم شعایر مذهبی از قبیل عاشورا نیز بر وجهه مذهبی اردبیل افزوده است. با توجه به جایگاه معنوی شیخ صفی الدین، اردبیل در زمان وی به «دارالارشاد» ملقب گردیده بود.[۱۴]
خاستگاه ظهور فقهای طراز اول
برخی پژوهشگران تاریخ تشیع معتقدند اولین کسی که بعد از چند قرن در عرصه فقهی در سطح جهان تشیع، از ایران ظهور کرد، محقق اردبیلی بود که از این شهر برخاسته است؛ در حالی که قبل از محقق اردبیلی، فقهای مطرح شیعه از کشورها و مناطقی مثل لبنان، شام، حله و عراق بودند و از ایران کسی در این حد مطرح نبوده است.[۱۵] با اینکه اطلاعات تفصیلی در مورد دانشمندان اردبیل در قرون اولیه اسلامی وجود ندارد، اما نقش اندیشمندان برخاسته از اردبیل در رشد و شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی قابل توجه دانسته شده است. به‌عنوان مثال از چهره‌های علمی مثل حسین بن عمرو اردبیلی و واقد اردبیلی متعلق به قرن سوم هجری قمری نامبرده شده است که از شیوخ بلاذری، مؤلف کتاب فتوح‌البلدان، محسوب می‌شوند.[۱۶] تحقیق‌های انجام شده نشان می‌دهد که در قرن‌های اول تا دهم قمری تعداد قابل توجهی محدث، فقیه، مفسر، حافظ، عارف، صوفی، پزشک، مورخ، شاعر، ریاضیدان، فیلسوف و غیره از اردبیل ظهور کرده است.[۱۷]
نگاهی به تاریخ اردبیل
نوسینده کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ، معتقد است که دین رایج در آذربایجان از جمله اردبیل قبل از اسلام، آئین زرتشت بوده است.[۱۸]در مورد زمان ورود اسلام به اردبیل گفته شده است که یکی از سرداران عرب آن را در سال ۲۲ق /۶۴۳م، با صلح فتح کرده[۱۹] و در زمان خلافت امام علی(ع) اشعث بن قیس حاکم آذربایجان گروهی از اهل عطا را به عنوان مبلغ و واعظ در اردبیل سکونت داد و از آنها خواست که مردم را به اسلام دعوت کنند.[۲۰] در منابع تاریخی ذکر شده است که اشعث اردبیل را مرکز حکومت خود ساخت و به آبادانی آن اقدام کرد.[۲۱] اولین مسجد نیز در سال ۳۵ق/۶۵۶م توسط اشعث بن قیس ساخته شده است.[۲۲] این مسجد در سه قرن نخست قمری فعالیت‌های علمی و مذهبی چشمگیری داشته است. در اوایل قرن هفتم قمری در اثر یورش اقوام گرجی آسیب دید و در میانه‌های همان قرن مرمت گردید.[۲۳]
گرایش به تشیع
مردم اردبیل با ظهور سلسله صفویه (۸۸۰ش/۱۵۰۱م) به تشیع گرایش پیدا کردند؛ هرچند پیش از آن نیز شیخ جُنید و شیخ حیدر جد و پدر شاه اسماعیل اول نیز در راستای گسترش تشیع، تلاش‌هایی کرده بودند اما اکثر مردم این شهر شافعی مذهب و از مریدان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده‌اند.[۲۴] تاریخ اردبیل با نام شیخ صفی الدین، نیای صفویه گره خورده است.[۲۵] پژوهشگران تاریخ اردبیل اعتقاد دارند که علاقه مردم اردبیل به نیاکان صفوی باعث شد که با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل اول (حک۱۵۰۱-۱۵۲۴م) از نوادگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی و ترویج تشیع، مردم اردبیل بدون هیچ مقاومتی مذهب جدید را پذیرفته و تقریباً همگی به مذهب امامیه گرویدند و مبلغان مطرحی نیز از بین آنها برخاست.[۲۶] در همین راستا سعید نجفی‌نژاد پژوهشگر تاریخ اردبیل معتقد است که اردبیل قبل از صفویه، بیشتر برای صوفیان مطرح بوده است و نه عموم مسلمانان. همچنین از نظر جغرافیایی بیشتر برای حوزه آذربایجان، آناتولی و برخی مناطقی مثل عراق و شام قداست مذهبی داشته است.[۲۷] ناظران معقتدند که صفویه قبل از شاه اسماعیل اول یک جنبش معنوی بود که توسط یک شیخ رهبری می‌گردید؛ اما شاه اسماعیل آن را به یک سلسله سیاسی تبدیل کرد و یک شاه رهبری آن را به عهده گرفت.[۲۸]
نقش اردبیل در جنبش مشروطه
سهم عالمان، تاجران و روشنفکران اردبیل در جنبش مشروطه‌خواهی در سطح محلی، مهم تلقی شده است.[۲۹] گفته شده اولین انجمن سِرّی اردبیل در سال ۱۳۲۴ق/۱۲۸۵ش در حلقه سه‌نفره شکل گرفت و آنها ضمن توسعه شبکه خود، اقدام به جمع‌آوری پول برای خرید اسلحه و اخذ نظر مساعد عالمان شهر کردند.[۳۰] این انجمن در پی پذیرش مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد همان سال، به عنوان انجمن ولایتی شروع به فعالیت کرد. بعد از اینکه محمدعلی‌شاه، مجلس ایران را به توپ بست و مشروطیت را تعطیل کرد، در دوره ۳۸۸ روزه معروف به استبداد صغیر در تاریخ ایران، مشروطه‌خواهان اردبیل دوباره به فعالیت‌های زیر زمینی روی آوردند.[۳۱] همچنین از فعالیت دو حزب اتحاد و اتفاق در اوایل مشروطه گزارش شده و اینکه حزب اتفاق، روزنامه‌ای را به همین نام منتشر می‌کرده است.[۳۲] مجاورت اردبیل با حوزه قفقاز که بستر فعالیت جنبش‌های آزادی‌خواهانه بود، رقابت قبیله‌ای بین مالکان بزرگ که عمدتاً متعلق به یک قبیله و همسو با حکام بودند و تجار و روشنفکران و اغلب متعلق به قبیله دیگر و دگرخواه بودند از عوامل مؤثر بر مشروطه‌خواهی در اردبیل شمرده شده است.[۳۳] تأثیر اختلاف طایفه‌ای بین نعمتی‌ها و حیدری‌ها بر سرنوشت انجمن مشروطه‌خواهان و چگونگی موضع‌گیری علما و متنفذان در قبال مشروطیت، آشکار دانسته شده است[۳۴]
اشغال توسط قوای شوروی
اردبیل در جریان جنگ جهانی دوم زمانی که قوای متفقین به ایران حمله کردند، یکی از شهرهای مهم شمالی ایران بود که توسط ارتش روسیه بمباران و مدتی اشغال گردید. گزارش شده است که سربازخانه اردبیل در بامداد سوم شهریور ۱۳۲۰ش/۲۵ اوت ۱۹۴۱م مورد حمله هوایی قوای ارتش سرخ قرار گرفت و به‌گفته برخی مورخان که شاهد عینی قضیه نیز بوده‌اند تعدادی از سربازان ایرانی کشته و مجروح گردیدند.[۳۵] سه سرباز ایرانی مستقر در پل جلفا بر رود ارس و نقطه صفر مرزی ایران و آذربایجان، در برابر تهاجم روس‌ها مقاومت کرده و کشته شدند. سرجوخه مصیب محمدی، ژاندارم سید محمد راثی هاشمی و ژاندارم عبدالله شهریاری سه سرباز بودند که در پل جلفا کشته شدند.[۳۶]
نقش اردبیل در انقلاب اسلامی ایران
نقش مردم اردبیل در مبارزات انقلاب اسلامی ایران به‌رهبری امام خمینی نیز با اهمیت تلقی شده است. گزارش شده که مراکز دینی و فرهنگی مثل مسجد میرزا علی‌اکبر و مسجد یساول محل تجمع و سازماندهی معترضین علیه نظام سلطنتی بودند. از سیدعبدالغنی موسوی روحانی و امام جماعت مسجد یساول به‌عنوان یکی از رهبران معنوی که نقشی زیادی در بسیج مردم اردبیل داشته، نام برده شده است.[۳۷]
آئین‌های عزاداری محرم
آغاز عزاداری در شهر ادبیل، همزمان با روز عرفه و شهادت مسلم بن عقیل است.[۳۸] در ماه محرم، مساجد و تکایا سیاه‌پوش می‌شوند و بازار، کاروانسراها و خیابان‌ها پرچم‌های سیاه بر مراکز تجاری و عمومی نصب می‌شود. عزاداری محرم در اردبیل به اشکال مختلف صورت می‌گیرد که به چند مورد آن پرداخته می‌شود:
روضه‌خوانی
گفته شده که در گذشته، روضه‌خوانی در منازل رایج بوده است و معمولاً متعینین چند روزی از سال را در خانه‌هایشان محفل روضه‌خوانی برگزار می‌کردند. در روضه‌خوانی‌ها که معمولاً در نوبت صبح و گاهی عصر برگزار می‌گردید، ابتدا شرکت‌کنندگان با چای و کلوچه‌های بیضی‌شکل که به‌طور ویژه برای این محافل تهیه می‌شد پذیرایی گردیده و آنگاه وعاظ و روضه‌خوانان به مرثیه‌سرایی می‌پرداختند. در روضه‌خوانی‌های تاسوعا و عاشورا علاوه بر چای و کلوچه نوعی حلوا نیز به مهمانان داده می‌شد.[۳۹]
شاخسی واخسی
شاخسی واخسی به نوعی از سوگواری مردم اردبیل به‌مناسبت فرارسیدن ایام محرم اشاره دارد. شاخسی واخسی تلفظ محلی شاه‌حسین وای‌حسین است. در این سوگواری، دسته‌های عزاداری از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد، تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طولانی و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان گشته و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای امام حسین(ع) و یاران ایشان، سر می‌دهند. این دسته‌ها پس از طی نمودن مسیری طولانی، نهایتا خود را به خیمه‌های به آتش کشیده‌شده می‌رسانند و به سوگ واقعه می‌نشینند.[۴۰] یکی از جلوه‌های این سوگواری، ایجاد صف‌های دایره‌ای در اطراف مشعل‌هایی است که روشن می‌شود و مشارکت‌کنندگان در حالی‌که چوب‌دستی همانند شمشیر در دست دارند، دور مشعل حرکت می‌کنند و در پاسخ به اشعار و ابیاتی که رئیس دسته با آهنگ می‌خواند، شاخسی واخسی (شاه حسین وای حسین) می‌گویند.[۴۱] نویسنده کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ می‌گوید شاخسی مخصوص اردبیل است و حتی در دیگر مناطق اذربایجان رواج نبوده است. وی همچنین این سوگواری را نوعی تمرین نظامی با صبغه مذهبی می‌داند که ریشه در تمرین‌های نظامی قزلباشان عهد شاه اسماعیل اول دارد.[۴۲]
تشت‌گذاری
مراسم تشت‌گذاری یا تشت‌گردانی (در متون قدیم طشت‌گذاری) به یاد تشنگی امام حسین(ع) و یارانش در کربلا برگزاری می‌شود. در این مراسم تشت‌های پر از آب را در مساجد و تکایا می‌گذارند تا تشنگان با جام‌های کوچکی که روی آن گذاشته شده است، آب بنوشند و رفع تشنگی کنند. طبق روایت باباصفری از تاریخ‌نگاران اردبیل، در گذشته سه روز مانده به آغاز محرم مراسم تشت‌گذاری آغاز می‌گردید.[۴۳] در روز اول محلات بزرگتر، روز دوم محلات میانه و روز سوم نیز محلات کوچک‌تر، اقدام به تشت‌گذاری می‌کردند. تشت‌ها معمولاً از بُرُنز یا مِس ساخته شده و قُطر برخی از آنها تا یک مترونیم هم می‌رسد.[۴۴]
گردش دسته‌های سینه‌زنی در بازار
سینه‌زنی و زنجیر‌زنی نوعی دیگر از عزاداری در ایام محرم است که اغلب در ده روز اول محرم و در مساجد انجام می‌شود و دسته سینه‌زنی و زنجیر‌زنی هر محله در یک روز معین در بازار مراسم دارند.[۴۵] برای جلوگیری از برخوردهای احتمالی بین طوایف نعمتی و حیدری شش روز را به ترتیب بزرگی شش محله‌طوری تنظیم کرده‌اند که به‌جز از اول، نهم و یک جمعه بقیه روزهای دهه محرم به یکی از محلات شش‌گانه اختصاص یابد تا در بازار سینه‌زنی و زنجیر‌زنی داشته باشند.[۴۶]
حرکت دسته‌ها در بازار نیز تشریفات خاصی دارد که برخی عمومی است و هر محله نیز ممکن است برخی تشریفات خاص خود را داشته باشند. ینیفورم متحد الشکل، صف‌های منظم، هماهنگی در زنجیر‌زنی، تکرار منظم اشعار، زدن زنجیر با دست راست و سینه‌زنی با دست چپ، از جمله ویژگی‌های عمومی است. همچنین پرچم هر محله که ممکن است بسیار قدیمی باشد در جلو دسته محله حمل می‌شود و پشت سر آن ریش‌سفیدان محله با وقار و متانت خاصی حرکت می‌کنند. در ادامه عَلَم‌های زیادی حرکت داده می‌شوند و بین علم‌ها طبل‌زنان، سینه‌زنان و زنجیر زنان قرار دارند. زمانی که دسته یک محله به نزدیک مسجد محله دیگر می‌رسد، ریش‌سفیدان بزرگان آن محله در حالی که بیرق خود شان را حمله می‌کنند به استقبال این دست می‌آید. حدود و نحوه استقبال نیز از قدیم‌الایام مشخص است و نباید کمتر و بیشتر شود.[۴۷] مقصد نهایی دسته‌ها راسته بازار است که بزرگ‌ترین بازار شهر است و مسجد جامع اردبیل در آن قرار دارد.[۴۸]
شمع‌گذاری تاسوعا
به‌گفته برخی پژوهشگران تاریخی، مردم اردبیل در روز نهم محرم یا تاسوعا در ۴۱ مسجد شمع روشن می‌کنند. این شمع‌ها نذری است و مردم برای برآورده شدن حاجت‌هایشان روشن می‌کنند. از آنجایی که رسیدن به همه ۴۱ مسجد دشوار است بعد از ظهر تاسوعا شهر تعطیل است و دسته شمع‌گذاران نیز اندک‌اند و باید کارشان را به سرعت انجام دهند تا به همه چهل و یک مسجد برسند.[۴۹] هر دسته شمع‌گذار یک نفر راهنما دارند که آشنا به مسیرهای مساجد است. شمع‌گذاران پس از روشن کردن شمع در تشت‌های مخصوص شمع‌سوزی حاجت خود را خواسته و دو سه قطره از آب تشت که شفا‌بخش تلقی می‌شود در ظرف شیشه‌ای برمی‌دارند و راهی مسجد بعدی می‌گردند.[۵۰]
سحر مزاری
در فردای روز عاشورا آیین سحر مزاری برگزار می‌شود که برگرفته از شیوه‌های محلی مرتبط با مردگان است. بامداد این روز، در بیشتر مساجد، مجلسی به همین نام ترتیب داده می‌شود و مردم ضمن خواندن نماز و قرآن، صبحانه‌ای با چای شیرین، فتیر و حلوا می‌خورند؛ همچنین از همین نان فتیر و حلوا در میان مردم کوی، خانه به خانه توزیع می‌شود.[۵۱]
اماکن مذهبی
اردبیل به‌عنوان یک شهر مذهبی دو دسته از بناهای مذهبی شیعه را در خود جای داده است.
مساجد
پیشینه ساخت مسجد در اردبیل به قرن اول هجری قمری برمی‌گردد. در دوره‌های مختلف تاریخی مساجد مختلف در این ساخته شده است که اینجا فهرستی مهمترین مساجد اردبیل را ملاحظه می‌کنید.
- مسجد جامع یا جمعه مسجد، از بناهای قدیمی اردبیل که گفته می‌شود مربوط به دوره سلجوقیان است. قسمت‌های از مسجد تخریب شده و تنها گنبدخانه و ایوان آن باقی است.[۵۲]
- مسجد عالی‌قاپو اردبیل که از آثار دوره صفویه معرفی شده است، در مجاورت بارگاه شیخ صفی الدین قرار گرفته و از مراکز اصلی برگزاری مراسم عزاداری در محرم به شمار می‌رود.[۵۳]
- مسجد میرزا علی‌اکبر که گفته شده مربوط به دوره قاجار است و یکی از بناهای تاریخی ایران محسوب می‌شود.[۵۴]
- مسجد یساول
- مسجد میر صالح
- مسجد اعظم اردبیل
زیارتگاهها
- امامزاده حمزه از فرزندان امام موسی کاظم(ع) که مقبره آن در روستای کَلخوران قرار دارد.
- امامزاده صدرالدین که او نیز از فرزندان امام موسی کاظم(ع) معرفی شده است، همچنین در روستای کَلخوران و با فاصله یک کیلومتر از امامزاده حمزه قرار دارد.
- امامزاده صالح که در محل به نام «اوغلان امامزاده سی» به معنای امامزاده پسر، شهرت دارد در داخل شهر موقعیت دارد.
- امامزاده حلیمه‌خاتون که در محل به نام «قیز امام زاده سی» یعنی امام زاده دختر، شناخته می‌شود، نیز در داخل شهر قرار گرفته است.[۵۵]
- بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در قرن هشتم قمری توسط شیخ صدرالدین فرزندش پایه‌گذاری گردید و بعدها توسعه یافت. گفته شده است که این بقعه به عنوان یک مرکز علمی نقش مهمی در تربیت عرفا داشته و یکی از ده اثر باستانی مهم ایران شناخته شده است.[۵۶] برخی منابع گزارش داده‌اند که مقبره شیخ صفی‌الدین بعد از مکه، حرم امام علی(ع) و کربلا محبوب‌ترین زیارتگاه برای ایرانیان محسوب می‌شود.[۵۷]
مراکز علمی و فرهنگی
اردبیل دارای مراکز علمی و فرهنگی متعدد است که در مقاطع مختلف تأسیس و فعالیت داشته‌اند.
مشاهیر اردبیل
در منابع مرتبط با عالمان و دانشمندان اردبیل فهرستی‌های مفصلی از علما، دانشمندان، خوشنویسان و شعرای اردبیل آمده است[۶۰] که اجمالی از آن بدین شرح است:
- صفی‌الدین اردبیلی (۶۵۰-۷۳۵ق) عارف و شاعر قرن هشتم هجری قمری و نیای شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویان.
- ابن‌بزاز اردبیلی از دانشمندان قرن هشتم هجری شمسی، مولف کتاب صفوة الصفا مرجع مهم در مورد خاندان شیخ صفی‌الدین اردبیلی.
- عارف اردبیلی از شاعر قرن هشتم
- مقدس اردبیلی (متوفای ۹۹۳ق) معروف به محقق اردبیلی از فقهای امامیه در قرن دهم هجری قمری و از معاصران شیخ بهائی.
- نظام الدین اردبیلی فرزند شمس الدین متولد سال ۹۲۰ قمری خوشنویس
- الهی اردبیلی (متوفای ۹۵۰ق) ریاضیدان
- عبدالعلی محوی اردبیلی شاعر قرن ۱۰ هجری
- محمدرحیم اردبیلی متولد ۱۰۷۷ قمری خوشنویس
- فردی اردبیلی یکی از شاعران قرن ۱۰ هجری
- ملا حیدرعلی مشهور به فایض اردبیلی (متوفای ۱۰۸۱ ق) سخنور و خوشنویس قرن ۱۱ هجری
- محمد بن علی اردبیلی (زنده در سال ۱۱۰۰ق)مُحَدِّث و رجال‌شناس شیعه و صاحب کتاب جامع الرواة.
- آیت‌الحق ملا ابراهیم امام جمعه (ولادت سال ۱۲۰۷)از عالمان شیعه که در قرن سیزدهم قمری می‌زیست و مدرسه ملا ابرهیم را در ۱۲۶۷ش در اردبیل تأسیس کرد.
- نصرالله صدرالممالک اردبیلی در عرفان ملقب به نصرتعلی عارف و شاعر (متوفای۱۲۷۱ ق)
- میرزا رحیم مکتبی یا طایر اردبیلی (۱۲۴۰-۱۳۳۳ق) شاعر و عارف
- بیضای اردبیلی میرزا صادق متخلص به بیضا (۱۲۲۶-۱۳۰۱ش) شاعر
- ابوالحسن صدرالدین از مدرسان حوزه علمیه خراسان و مؤلف کتاب «تاریخ اردبیل و دانشمندان».
- الهی اردبیلی (وفات ۹۵۰ قمری)نام کامل وی کمال‌الدین حسین بن خواجه شرف‌الدین عبدالحق ذکر شده است. در قرن نهم هجری می‌زیست و اولین کسی در تاریخ ایران شمرده شده که کتاب شرعیات به زبان فارسی نوشته است.
- شیخ حبیب ایردموسی از فقیهان شیعه در نیمه اول قرن چهاردهم هجری که در حوزه علمیه نجف از مراجع صاحب اعتبار بوده است.
- میرصالح مجتهد اردبیلی (۱۲۴۶-۱۴صفر ۱۳۱۹)در حوزه علمیه نجف از شاگردان سید حسین کوهکمری بوده و در حوزه علمیه اردبیل به تدریس پرداخته است.
- صدرالعلماء اردبیلی با نام میرزا محمد اسحاق از دانشمندان دوره قاجار که به خاطر تألیف کتاب «ریاض ناصری» لقب صدرالعلماء را از ناصرالدین میرزا دریافت کرده بود.
- میرزا علی‌اکبر اردبیلی (۱۲۶۹-۱۳۴۶ق) از شاگردان میرزای شیرازی و سیدحسین کوهکمری در نجف و از علمای دوره قاجار و از مخالفان آخوند خراسانی و نهضت مشروطه معرفی شده است.
- غلام‌حسین غروی اردبیلی از شاگردان نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی در نجف که در بازگشت به اردبیل، امور طلاب را سامان داد و برای برپایی نماز جمعه در این شهر تلاش کرد.
- محسن نجفی از فقهای قرن چهاردهم هجری شمسی، تحصیل‌کرده حوزه علمیه نجف و اولین عالمی که موفق شد مدتی نماز جمعه را در این شهر اقامه کند.
- میرزا یوسف مجتهد ۱۱۶۷-۱۲۴۲ق) از علمای دوره مشروطه، از شاگردان و مشاوران آخوند خراسانی در مشروطه‌خواهی.
- علی‌اکبر فیض مشکینی (۱۳۰۰-۱۳۸۶ش) اولین رئیس مجلس خبرگان رهبری، امام جمعه قم و از چهره‌های تأثیرگذار انقلاب اسلامی ایران.
- رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی (۱۳۰۴-۱۳۸۴ش) و پدرش شیخ عبدالکریم هر دو مؤذن بودند.
- سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (۱۳۰۴–۱۳۹۵ش) از مراجع تقلید شیعه و بنیانگذار دانشگاه مفید در قم.
- سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی (۱۳۱۵-۱۳۹۵ش) مداح و موذن و برادر رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی
پانویس
- ↑ «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی خاستگاه مذهب تشیع در جهان/ نقشی که شیخ در تاریخ تشیع ایفا کرد»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سایت شورای اسلامی شهر اردبیل «در باره شهر اردبیل»، وبگاه شورای شهر اردبیل.
- ↑ سایت شورای اسلامی شهر اردبیل «در باره شهر اردبیل»، وبگاه شورای شهر اردبیل.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۷.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۱، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۵.
- ↑ سایت اخبار استان‌ها، «اطلاعات درباره اردبیل»، وبگاه اخبار استان‌ها
- ↑ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ روزنامه همشهری، «۴ مرداد به عنوان روز ملی اردبیل در تقویم ثبت می‌شود»، وبگاه روزنامه همشهری.
- ↑ سایت اخبار استان‌ها، «اطلاعات درباره اردبیل»، وبگاه اخبار استان‌ها
- ↑ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ نجفی‌نژاد، «اردبیل شهر مقدس صفویان»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، ص۹۱.
- ↑ نجفی‌نژاد، «اردبیل شهر مقدس صفویان»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، ص۹۷؛ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۵۰
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۵۱-۱۵۸.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ۱۳۷۰ش، ص۷۴.
- ↑ «اطلاعات درباره اردبیل»، وبگاه اخبار استان‌ها.
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۴۴.
- ↑ «اطلاعات درباره اردبیل»، وبگاه اخبار استان‌ها.
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۴۴.
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۴۸.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۷۹.
- ↑ Pasargad-tours, Ardabil, Pasargad tours website
- ↑ نجفی‌نژاد، «اردبیل شهر مقدس صفویان»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، ص۹۸.
- ↑ نجفی‌نژاد، «اردبیل شهر مقدس صفویان»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، ص۹۱.
- ↑ Iransafar, Safavid Empire, Iransafar website.
- ↑ «کتاب استان اردبیل از مشروطیت تا کنون، بازخوانی تاریخ دارالارشاد»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۱، ۱۳۷۰ش، ص۱۹۲.
- ↑ «کتاب استان اردبیل از مشروطیت تا کنون، بازخوانی تاریخ دارالارشاد»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۱، ۱۳۷۰ش، ص۱۹۲.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۱، ۱۳۷۰ش، ص۱۸۹.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۱، ۱۳۷۰ش، ص۱۹۸.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ۱۳۷۰ش، ص۳۹.
- ↑ «مقاومت تا پای جان/ روایتی از جانفشانی ۳ سرباز ایرانی مقابل ارتش شوروی در جلفا»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ «روایتی از دوران انقلاب در اردبیل؛ از نقش محوری مساجد تا درگیری خونین روز ۲۲ بهمن سال۵۷» وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ افشار سیستانی، «نذری روزهای محرم در فرهنگ مردم»، وبگاه آرمان هیأت.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۴.
- ↑ «میراث عاشورا: دسته‌های شاخسی و طشت گذاری در آذربایجان و اردبیل»، وبلاگ اذانگو.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۵.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۶.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۷.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۸.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۳.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۴.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۷.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۸.
- ↑ افشار سیستانی، «نذری روزهای محرم در فرهنگ مردم»، وبگاه هیأت آرمان هیأت.
- ↑ «جمعه مسجد اردبیل با قدمتی ۸۰۰ ساله»، وبگاه خبرگزاری فارس؛ صفری، «اردبیل در گذرگاه تاریخ»، ج۳، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۶.
- ↑ «مسجد عالی‌قاپو اردبیل»، وبگاه سایت سفرمارکت.
- ↑ «همه چیز درباره مسجد میرزا علی‌اکبر اردبیل»، وبگاه سایت آنیجا.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۹۰.
- ↑ جعفرنیا، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، ص۱۴۹؛ «سلسله صفویه منشاء خدمات ارزنده در اردبیل»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ Pasargad-tours, Ardabil, Pasargad tours website
- ↑ «آشنایی با مدارس علمیه مهم استان اردبیل» وبگاه خبرگزاری رسا.
- ↑ مرجع دانشگاه‌های ایران، «دانشگاه‌های استان اردبیل»، وبگاه مرج دانشگاه‌های ایران.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۳، ۱۳۷۰ش، ص۲۹۲-۳۷۰؛ «شخصیتهای معروف استان اردبیل»، وبگاه برگزیده‌ها.
منابع
- اذانگو، عاشورا: دسته‌های شاخسی و طشت گذاری در آذربایجان و اردبیل»، وبلاگ اذانگو، تاریخ درج مطلب ۲۹ مهر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید ۲۳ خرداد ۱۴۰۲ش.
- افشار سیستانی، ایرج، «نذری روزهای محرم در فرهنگ مردم»، وبگاه هیأت آرمان هیأت، تاریخ درج مطلب: ۱مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
- جعفرنیا، فاطمه، «وضعیت فرهنگی اردبیل بر اساس تراجم رجال از قرون نخستین تا قرن دهم»، مندرج در فصلنامه پژوهش‌های تاریخی دوره جدید، شماره نهم تابستان ۱۳۹۶ش.
- خبرگزاری تسنیم، «اردبیل خاستگاه پیدایش و پرورش نهضت تشیع»، وبگاه خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری تسنیم، «بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی خاستگاه مذهب تشیع در جهان/ نقشی که شیخ در تاریخ تشیع ایفا کرد»، وبگاه خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی، «کتاب استان اردبیل از مشروطیت تا کنون، بازخوانی تاریخ دارالارشاد»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب:۷ فروردین ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی، «سلسله صفویه منشاء خدمات ارزنده در اردبیل»، وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری رسا، «آشنایی با مدارس علمیه مهم استان اردبیل»، وبگاه خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری فارس، «مقاومت تا پای جان/ روایتی از جانفشانی ۳ سرباز ایرانی مقابل ارتش شوروی در جلفا»، وبگاه خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۲۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری فارس، مسجد اردبیل با قدمتی ۸۰۰ ساله»، وبگا خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۲ فروردین ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۲ش.
- روزنامه همشهری، «۴ مرداد به عنوان روز ملی اردبیل در تقویم ثبت می‌شود»، وبگاه روزنامه همشهری، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سایت اخبار استان‌ها، «اطلاعات درباره اردبیل»، وبگاه اخبار استان‌ها، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سایت برگزیده‌ها، «شخصیتهای معروف استان اردبیل»، وبگاه برگزیده‌ها، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سایت شورای اسلامی شهر اردبیل «در باره شهر اردبیل»، وبگاه شورای شهر اردبیل، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سایت سفرمارکت، «مسجد عالی قاپو اردبیل»، وبگاه سایت سفرمارکت، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۲ش.
- سایت آنیجا، «همه چیز درباره مسجد میرزا علی اکبر اردبیل»، وبگاه سایت آنیجا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۲ش.
- صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، ۱۳۷۰ش، چاپ دوم.
- نجفی‌نژاد، «اردبیل شهر مقدس صفویان»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال سیزدهم شماره ۵۰، پاییز۱۳۹۷ش.
- Iransafar, Safavid Empire, Iransafar website], published: October 30, 2021, visited: June 19, 2023.
- Pasargad-tours, Ardabil, Pasargad tours website, visited: June 15, 2023.