پیش‌نویس:ازدواج مسلمان با غیرمسلمان
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ازدواج مسلمان با غیرمسلمان یا ازدواج مسلمان با کافر در فقه شیعه و اهل‌سنت تحت شرایط خاصی مجاز و در غیر آن حرام و باطل است. فقیهان شیعه و اهل‌سنت به اتفاق اعتقاد دارند ازدواج زن مسلمان با کافر حتی اگر کتابی باشد حرام و باطل است. و نیز فقیهان شیعه و اهل‌سنت اتفاق دارند که ازدواج مرد مسلمان چه دائم چه موقت، با زن غیرمسلمان غیرکتابی جایز نیست.
ازدواج با زنان اهل کتاب مطابق نظر مشهور شیعه، به صورت دائم حرام و به شکل ازدواج موقت جایز است. فقیهانی مانند محقق حلی، علامه حلی و شهید اول این قول را اختیار کرده‌اند. برخی فقیهان به جایز نبودن عقد ازدواج با اهل کتاب، به صورت مطلق، یعنی عقد دائم و موقت، در هر دو صورت اختیار و اضطرار حکم داده‌اند.
عده‌ای از فقیهان شیعه معتقد به جواز ازدواج دائم با اهل‌کتاب شده‌اند. شیخ صدوق، شهید ثانی، فیض کاشانی از جمله این فقیهان هستند. این فقیهان به آیه ۵ سوره مائده در جواز ازدواج دائم و موقت با زنان اهل کتاب استناد کرده‌اند. مذهب‌های اهل‌سنت به اتفاق ازدواج دائم مرد با زنان اهل‌کتاب را جایز می‌دانند.
ازدواج زن مسلمان با غیرمسلمان
از نظر فقه شیعه و سنی ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان حتی اگر اهل کتاب باشد جایز نیست.[۱] در این حکم کافر ذمی یا حربی یا مرتد و چه ازدواج دائم باشد چه موقت تفاوتی وجود ندارد.[۲] در این زمینه، سید مرتضی در المسائل الناصریات می‌نویسد: «در میان امت اسلامی اختلافی نیست که ازدواج زن مسلمان با کافران جایز نیست.»[۳] برای این موضوع به آیه ۲۲۱ سوره بقره و آیه ۱۰ سوره ممتحنه، احادیث،[۴] اجماع و قاعده نفی سبیل استناد شده است.[۵] درباره فلسفه این حکم گفته‌اند اگر مردان کافر از طریق ازدواج به خانه‌های مسلمانان راه یابند، جامعه اسلامی گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلی می‌شود.[۶] طبق ماده ۱۰۵۹ قانون مدنی ازدواج زن مسلمان ایرانی با مرد غیرمسلمان جایز نیست.[۷] در مورد ازدواج زن شیعه با اهل‌سنت اختلاف است.[۸]
ازدواج مرد مسلمان با غیر اهل کتاب
فقه شیعه و اهل‌سنت ازدواج مرد مسلمان با کافری که به خدا و معاد ایمان ندارد را جایز ندانسته‌اند.[۹] در این حکم تفاوتی نمی‌کند ازدواج دائم یا موقت باشد.[۱۰] فقیهان در این موضوع ادعای اجماع کرده‌اند.[۱۱] دربارهٔ فلسفه این تحریم گفته‌اند هماهنگی و سازگاری میان اسلام و شرک نیست و از این جهت انسجام و اعتماد بین زوجین شکل نمی‌گیرد.[۱۲] ازدواج مسلمان با بهائی را نیز جایز ندانسته‌اند.[۱۳]
نظریه مشهور شیعه؛ حرمت ازدواج دائم و جواز ازدواج موقت با زنان اهل کتاب
بسیاری از فقیهان شیعه مانند ابن‌ادریس،[۱۴] محقق حلی[۱۵] و علامه حلی[۱۶] ازدواج موقت با زنان اهل کتاب را جایز و ازدواج دائم با آنها را حرام می‌دانند.[۱۷] این حکم را نظر مشهور امامیه دانسته‌اند.[۱۸] ابن سعید حلی این قول را مورد اتفاق فقیهان می‌داند.[۱۹] محقق کرکی در جامع المقاصد، این قول را به فقیهانی نسبت داده است.[۲۰] گفته شده اکثر فقیهان شیعه آیه ۵ سوره مائده، که درباره جواز ازدواج با زنان اهل کتاب است را منحصر به ازدواج موقت می‌دانند.[۲۱] دربارهٔ ازدواج مردان با زنان زرتشتی اختلاف است.[۲۲] گفته شده گروهی از فقیهان ازدواج موقت با آنها را جایز دانسته‌اند.[۲۳] محقق حلی آنان را مانند اهل کتاب می‌داند و ازدواج موقت با آنان را جایز می‌داند.[۲۴] شیخ صدوق ازدواج با آنان را حرام می‌داند.[۲۵]
قانون مدنی ایران دربارهٔ ازدواج با زن غیرمسلمان اعم از کتابی و غیرکتابی ساکت است؛[۲۶] که برخی گفته‌اند هرجا قانون در ایران در بیان امری سکوت کرده باشد، به نظر مشهور فقیهان عمل می‌شود.[۲۷]
حرمت مطلق ازدواج با اهل کتاب
برخی فقیهان به جایز نبودن عقد ازدواج با اهل کتاب، به صورت مطلق، یعنی عقد دائم و موقت، در هر دو صورت اختیار و اضطرار حکم داده‌اند.[۲۸] شیخ طوسی در المبسوط،[۲۹] سید مرتضی[۳۰] و طبرسی[۳۱] از جمله کسانی هستند که این نظر را اختیار کرده‌اند.[۳۲] شیخ مفید ازدواج با زن کافر را حرام دانسته چه آن زن بت‌پرست یا زرتشتی یا یهودی یا مسیحی باشد.[۳۳] برخی ازدواج با صابئین را نیز جایز نمی‌دانند.[۳۴] برخی گفته‌اند نظریه مشهور میان قدما (فقیهان پیش از محقق حلی) این بوده که ازدواج با اهل کتاب به‌طور کلی حرام است.[۳۵]
فقیهانی که معتقد به حرمت مطلق ازدواج با زنان اهل‌کتاب هستند به آیه ۲۲۱ سوره بقره و آیه ۱۰ سوره ممتحنه استناد کرده‌اند که ازدواج با زنان مشرک را نهی کرده است.[۳۶] در جواب این استدلال گفته شده مشرک در قرآن به اهل‌کتاب صدق نمی‌کند و نیز اینکه این آیات به وسیله آیه ۵ سوره مائده تخصیص خورده است.[۳۷] قائلان به حرمت ازدواج مطلق به روایاتی نیز استناد کرده‌اند؛ اما در مقابل آنها گفته شده این روایات در مقابل روایاتی که بر جواز ازدواج با زنان یهود و نصاری دلالت دارند، ناچیز هستند و نیز اینکه با قرآن در تعارض هستند.[۳۸]
جواز ازدواج دائم با اهل کتاب
عده‌ای از فقیهان شیعه نیز معتقد به جواز ازدواج دائم با اهل‌کتاب شده‌اند.[۳۹] فقیهانی مانند شیخ صدوق،[۴۰] شهید ثانی،[۴۱] فیض کاشانی،[۴۲] وصاحب جواهر[۴۳] معتقد به ازدواج دائم با اهل کتاب است.[۴۴] گفته شده در میان فقیهان قرون اولیه شیعه، این قول طرفدار چندانی نداشته است؛ اما پس از آن به تدریج به طرفداران این قول افزوده شده است.[۴۵] محمد جواد مغنیه در این زمینه گفته است: «گروه زیادی از فقیهان امامی مذهب در عصر حاضر(قرن چهاردهم هجری قمری)، ازدواج دائم با زنان اهل‌کتاب را جایز می‌دانند و مَحکمه‌های جعفری مذهب لبنان، چنین عقدی را جاری می‌سازند.»[۴۶] در قوانین کشورهایی مانند لبنان، مصر و عراق ازدواج با زن اهل کتاب جایز است.[۴۷] مذهب‌های اهل‌سنت به اتفاق ازدواج دائم مرد مسلمان با زنان اهل‌کتاب را جایز می‌دانند[۴۸]
زوجه اهل کتاب به مانند زن مسلمان از حق قسم، مهریه، نفقه و حق سکونت برخوردار است.[۴۹] گفته شده مرد مسلمان از زن کتابی خود ارث می‌برد و زن کتابی از شوهر مسلمان خود ارث نمی‌برد.[۵۰]
دلایل جواز ازدواج دائم با اهل‌کتاب
فقیهانِ معتقد به جواز مطلق ازدواج با زنان اهل کتاب به آیه ۵ سوره مائده[یادداشت ۱] در جواز ازدواج دائم و موقت استناد کرده‌اند.[۵۱] آنها آیه ۲۲۱ سوره بقره، که از ازدواج با مشرکان منع کرده، را اختصاص به زنانِ مشرکی می‌دانند که غیرکتابی هستند.[۵۲] تفاسیر مقصود قرآن از مشرکان در آیه ۲۲۱ سوره بقره را بت‌پرستان دانسته‌اند نه اهل کتاب.[۵۳] برخی محققان گفته‌اند بی هیچ اشکالی جواز ازدواج با زنان اهل کتاب از قرآن استفاده می‌شود[۵۴] و بر منع ازدواج دائم مردان مسلمان با زنان اهل‌کتاب دلیل محکمی در دست نیست.[۵۵]
معتقدان به جواز ازدواج دائم، به روایاتی اشاره کرده اند که بر جواز ازدواج مرد مسلمان با زن اهل کتاب دلالت دارد.[۵۶] در روایتی امام باقر(ع) ازدواج با زن یهودی و مسیحی را بدون اشکال می‌داند.[۵۷] گفته شده روایاتی که دلالت بر عدم جواز دارد، از نظر تعداد کم‌تر و از نظر سند و دلالت ضعیف‌تر است.[۵۸]
تک نگاری
- کتاب «ازدواج با غیر مسلمانان» نوشته محمدرضا جباران توسط انتشارات بوستان کتاب در سال ۱۳۸۳ش به چاپ رسید.
- کتاب «ازدواج با بیگانگان در فقه اسلام و سایر شرایع الهی» نوشته محمد ابراهیمی، توسط انتشارات بوستان کتاب در سال ۱۳۸۲ش منتشر شد.
پانویس
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛ ابن سعید حلی، الجامع للشرايع، ۱۴۰۵ق، ص۴۳۲.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، ص۳۴.
- ↑ سید مرتضی، المسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۳۲۷.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، ص۳۳.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، ص۴۲.
- ↑ شعرانی، «توضیح و حاشیه»، در تبصرة المتعلمین في أحکام الدین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۵۲۷؛ حائری، «تحلیل و نقد ممنوعیت ازدواج دختر شیعی با مرد سنی از منظر فقه جواهری و یافته‌های نوین علمی»، ص۹.
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۲۲۱.
- ↑ محمدحسین‌زاده، «ازدواج دائم با اهل کتاب در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»، ص۱۵۰.
- ↑ حرعاملی، نهایه المرام، قم، ج۱، ص۱۸۹؛ فيض كاشانی، مفاتيح الشرائع، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۴۸؛ شهيد اول، اللمعة الدمشقية، دارالفكر، ص۱۶۶؛ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۰.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، ص۳۶.
- ↑ گلپایگانی، مجمع المسائل، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۹۵؛ خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۱۲۸.
- ↑ ابن ادريس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۰.
- ↑ علامه حلی، إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان، قم، ج۲، ص۲۳.
- ↑ حلبی، الكافی في الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۹۹؛ شهيد اول، اللمعة الدمشقية، دارالفكر، ص۱۶۶؛ شيخ طوسی، النهاية، بیروت، ۱۴۰۰ق، ص۴۵۷.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۰؛ فيض كاشانی، مفاتيح الشرائع، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ ابن سعید حلی، الجامع للشرايع، ۱۴۰۵ق، ص۴۳۲.
- ↑ محقق كركی، جامع المقاصد في شرح القواعد، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۱۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۲۸۱؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۲.
- ↑ برجی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۴۵.
- ↑ کلانتری، «فقه و ازدواج با کافران»، ص۲۴۷.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۲۰.
- ↑ شيخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۸.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، ص۴۱.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۶.
- ↑ مغنیه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛ کلانتری، «فقه و ازدواج با کافران»، ص۲۲۳.
- ↑ شيخ طوسی، المبسوط في فقه الإمامية، تهران، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۲۰۹.
- ↑ سيد مرتضی، الانتصار، قم، ص۲۷۹.
- ↑ طبرسی، المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۴۴.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۴.
- ↑ شيخ مفيد، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۰.
- ↑ ابن سعید حلی، الجامع للشرايع، ۱۴۰۵ق، ص۴۳۲.
- ↑ برجی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۲۰.
- ↑ شيخ مفيد، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۰؛ مغنيه، سيد مرتضی، الانتصار، قم، ص۲۷۹؛ الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛
- ↑ محمدحسین‌زاده، «ازدواج دائم با اهل کتاب در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»،ص۱۵۱.
- ↑ محمدحسین‌زاده، «ازدواج دائم با اهل کتاب در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»، ص۱۵۳.
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۵.
- ↑ شيخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۳۰۸.
- ↑ شهيد ثانی، مسالك الأفهام، مؤسسة المعارف الاسلامية، ج۷، ص۳۶۰.
- ↑ فيض كاشاني، مفاتيح الشرائع، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۳۱.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۵.
- ↑ کلانتری، «فقه و ازدواج با کافران»، ص۲۲۴.
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۵.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۷.
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۴؛ برجی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۱۲۲.
- ↑ جباران، ازدواج با غیر مسلمانان، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۶؛ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۴۱.
- ↑ شيخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۲۰۹.
- ↑ مغنيه، الفقه على المذاهب الخمسة، ۱۴۰۲ق، ص۳۱۵.
- ↑ بابایی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۰۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ عندلیبی، «حکم ازدواج با زنان اهل کتاب در قرآن کریم»، ص۱۵۷.
- ↑ محمدحسین‌زاده، «ازدواج دائم با اهل کتاب در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»، ص۱۴۹.
- ↑ حائری، «ازدواج دایم با زنان اهل کتاب»، ص۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشيعة، بيروت، ج۱۴، ص۴۱۷.
- ↑ حائری، «ازدواج دایم با زنان اهل کتاب»، ص۳.
یادداشت
- ↑ الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ ۖ ...وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ ۗ ...ترجمه:«امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شده...و [بر شما حلال است ازدواج با] زنان پاكدامن از مسلمان، و زنان پاكدامن از كسانى كه پيش از شما كتاب [آسمانى] به آنان داده شده، به شرط آنكه مَهرهايشان را به ايشان بدهيد، در حالى كه خود پاكدامن باشيد نه زناكار و نه آنكه زنان را در پنهانى دوست خود بگيريد...»
منابع
- ابن‌ادريس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحرير الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسين، ۱۴۱۰ق.
- ابن سعید حلی، يحيى بن احمد، الجامع للشرايع، قم، موسسه سيد‌الشهداء(ع)، ۱۴۰۵ق.
- بابایی، علی، «پژوهشی دربارهٔ ازدواج با زنان اهل کتاب»، فصلنامه دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره ۶۹، ۱۳۸۴ش.
- برجی، یعقوب‌علی، «ازدواج با زنان اهل کتاب»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۱ش.
- جباران، محمدرضا، ازدواج با غیر مسلمانان، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- حائری، فاطمه، و دیگران، «تحلیل و نقد ممنوعیت ازدواج دختر شیعی با مرد سنی از منظر فقه جواهری و یافته‌های نوین علمی»، فقه و اصول، شماره ۳، آبان ۱۴۰۱ش.
- حائری، سید کاظم «ازدواج دایم با زنان اهل کتاب»، فقه اهل‌بیت، شماره ۴۷، پاییز ۱۳۸۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، نهایه المرام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، بیروت، دار احياء التراث العربی، بی‌تا.
- حلبی، ابوالصلاح، الكافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الإمام أمير المؤمنين عليه السلام، ۱۴۰۳ق.
- خمینی، سید روح‌الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۲ش.
- سيد مرتضی، علی بن حسین، الانتصار في انفرادات الإمامية، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- سید مرتضی، علی بن حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامية، ۱۴۱۷ق.
- شهيد اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقية، بی‌جا، دارالفكر، بی‌تا.
- شهيد ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، بی‌جا، مؤسسة المعارف الاسلامية، بی‌تا.
- شيخ صدوق، محمد بن علی، المقنع، بی‌جا، مؤسسة الإمام الهادی عليه السلام، ۱۴۱۵ق.
- شيخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامية، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ۱۳۸۷ش.
- شيخ طوسی، محمد بن حس، النهاية، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- شيخ مفيد، محمد بن محمد، المقنعة، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامية، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، «تبصرة المتعلمین في أحکام الدین»، توضیح: ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلاميه، ۱۳۷۷ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه، «علل و مستندات حرمت ازدواج با غیر مسلمان»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره ۵۲، سال پانزدهم، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- عندلیبی، علی، و عندلیبی، رضا، «حکم ازدواج با زنان اهل کتاب در قرآن کریم»، قرآن، فقه و حقوق اسلامی، شماره ۱، سال اول، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.
- فيض كاشانی، ملا محسن، مفاتيح الشرائع، قم، مجمع الذخائر الاسلامية، ۱۴۰۱ق.
- قرشى بنابى، علی‌اكبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۵ش.
- کلانتری، علی اکبر، «فقه و ازدواج با کافران»، فقه، شماره ۷ و ۸، بهار و تابستان ۱۳۷۵ش.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۹ق.
- محقق كرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد في شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، ۱۴۱۴ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
- محمدحسین‌زاده، عبدالرضا، «ازدواج دائم با اهل کتاب در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران»، مقالات و بررسی‌ها، شماره ۸۰، ۱۳۸۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسة، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۰۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامية، ۱۳۷۱ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الكلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.