ویکی شیعه:پیش‌نویس قرن دوم هجری قمری

قرن دوم هجری قمری

امامت
امام باقر(ع) • (۹۵ تا ۱۱۴ق) امام صادق(ع) • (۱۱۴ تا ۱۴۸ ق) ‌امام کاظم(ع) • (۱۴۸ تا ۱۸۳ق) امام رضا(ع) • (۱۸۳ تا ۲۰۳ق)
حکومت‌های سرزمین‌های اسلامی
شام	عمر بن عبدالعزیز • (از ۹۹ تا ۱۰۱ق) مَروانیان (۱۰۱-۱۳۲ق)
بغداد	سفاح (۱۳۲-۱۳۶ق) منصور(۱۳۶-۱۵۸ق) مهدی عباسی(۱۵۸-۱۶۹ق) هادی عباسی(۱۶۹-۱۷۰ق) هارون عباسی(۱۷۰-۱۹۳ق) امین عباسی(۱۹۳-۱۹۸ق) مأمون عباسی(۱۹۸-۲۱۸ق)

قرن دوم هجری قمری از سال ۱۰۱ تا ۲۰۰ بعد از هجرت پیامبر اسلام(ص) است. این سده با دوران امامت امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) همراه است. گسترش فعالیت‌های علمی امام باقر و به‌ویژه امام صادق باعث شد که شیعیان با نام مذهب جعفری شناخته شوند.

در دهه دوم و سوم این قرن مسلمانان شاهد حرکت‌‌ها و شورش‌های بنی‌عباس علیه بنی‌امیه بودند که با شعار الرضا من آل محمد توانستند علویان را همراه خود کند و بالاخره در سال ۱۳۲ق حاکمیت مسلمانان را به دست گرفتند و در مرکز عالم اسلام بنی‌امیه را از قدرت ساقط کردند. در این قرن قیام‌های متعددی از سوی شاخه‌های زیدی و حسنی از علویان علیه بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس صورت گرفت.

در نیمه قرن دوم تدوین علوم اسلامی آغاز شد. فتوحات مسلمانان ادامه یافت. شهر بغداد در این سده ساخته و تبدیل به پایتخت جهان اسلام شد.

فضای کلی قرن دوم

گاه‌شمار رویدادهای قرن دوم هجری قمری

سال (قمری) رویداد ۱۱۴ شهادت امام باقر(ع) و آغاز امامت امام جعفر صادق(ع) ۱۲۲ قیام زید بن علی ۱۲۵ قیام یحیی بن زید ۱۳۲ آغاز خلافت عباسیان با حکومت سفاح عباسی ۱۳۶ آغاز حکومت منصور عباسی ۱۴۲ بنیاد‌گذاری شهر بغداد به‌دست منصور عباسی ۱۴۵ قیام ابراهیم بن عبدالله معروف به قتیل باخمرا ۱۴۵ قیام نفس زکیه ۱۴۸ شهادت امام صادق(ع) و آغاز امامت امام کاظم(ع) ۱۵۸ آغاز حکومت مهدی عباسی ۱۶۹ آغاز حکومت هادی عباسی ۱۶۹ قیام شهید فَخ ۱۷۰ آغاز حکومت هارون عباسی ۱۷۰ آغاز حکومت هارون عباسی ۱۷۲ تأسیس حکومت ادریسیان در شمال آفریقا ۱۸۳ شهادت امام کاظم(ع) و آغاز امامت امام رضا(ع) ۱۹۳ آغاز حکومت امین عباسی ۱۹۸ آغاز حکومت مأمون عباسی ۱۹۹ قیام ابن طباطبا ۲۰۰ سفر امام رضا از مدینه به مرو به دستور مأمون عباسی

قرن دوم هجری قمری که از سال ۱۰۱ هجری قمری آغاز و به سال ۲۰۰ ختم می‌شود با سال‌های ۹۷ تا ۱۹۴ هجری شمسی و سده هشتم و نهم میلادی مصادف است. صد سال دوم تاریخ اسلام با دو حاکمیت بنی‌امیه و بنی‌عباس و درگیری‌های خونین این دو سلسله همراه است. عباسیان در سال ۱۳۲ هجری قمری حکومت مروانیان (اخرین حلقه خلافت بنی‌امیه) را از قدرت ساقط کردند و خلافت را به دست گرفتند. در این دوران هفت خلیفه عباسی (سفاح تا مأمون) حکومت کردند.

نیمه نخست سده دوم دوره‌ای ویژه و تعیین‌کننده در تاریخ تمدن اسلامی توصیف شده است، و به گونه‌ای گسلی تاریخی است که فهم شرایط آن دشوار است و تصویری سیال و چندوجهی دارد. انتقال حکومت از بنی‌امیه به بنی‌عباس تنها یک اتفاق سیاسی و منحصر به سده دوم نبود و یک روند تحولی و تدریجی را در تمدن اسلامی شکل داد.

بر اساس یک تقسیم‌بندی بین محققان، در قرن دوم در جهان اسلام، اهل شام هوادار بنی‌امیه بودند، ولی اهالی کوفه دلبسته اهل بیت و امام علی(ع) شمرده می‌شدند، بصریون گرایش به مذهب عثمانی داشتند، و در بخش‌های دیگر سرزمین اسلامی، هوادارنِ خوارج بیشتر بودند، و گرایش مردم مکه و مدینه به شیخین (ابوبکر و عمر) بود. به همین جهت عباسیان تصمیم گرفتند حرکت خود را از خراسان آغاز کنند که هیچ‌یک از گرایش‌های فکری رایج در آن غلبه نداشت.

امامان شیعه در قرن دوم

قرن دوم قمری با سال‌های امامت امام باقر(ع) (از ۹۵ تا ۱۱۴ق) امام پنجم شیعیان آغاز شده است. بقیه نیمه اول این قرن نیز دوران امامت امام صادق (از ۱۱۴ تا ۱۴۸ق) است.

سال‌های نخستین قرن دوم زمان اوج‌گیری مشرب‌های فقهی و نقل روایات تفسیری است. بسیاری از عالمان اهل سنت این دوره وابسته به بنی‌امیه بودندو همین امر باعث شد که امام باقر تلاش کند سنت پیامبر را بدون شائبه‌های تحریف از سوی خلفا و وابستگانشان احیا کند

در این دوره پس از فروکش کردن تنش‌های سیاسی بعد از حادثه کربلا و از بین‌رفتن زبیریان و یکپارچه‌شدن حاکمیت مروانیان، علمای اهل سنت از عرصه سیاست دور شده و بیشتر بر مسائل علمی تمرکز کردند. عمر بن عبدالعزیز در سال ۱۰۰ق و مقارن با دوران امامت امام باقر دستور تدوین حدیث را صادر کرد. این وضعیت سبب شد امام باقر به ابراز و گسترش فقه اهل بیت اهتمام کند.

از سال ۱۱۱ دعوت عباسیان و درگیری‌های ایشان با حکومت بنی‌امیه شروع شد، این وضعیت از اختناق بنی‌امیه کاست و به دلیل درگیری‌ها و جنگ‌هایی که بنی‌عباس برای رسیدن به قدرت آغاز کرده بودند،و نیز به دلیل همزمانی با عصر تدوین علوم اسلامی امام باقر(ع) و صادق(ع) توانستند به گسترش باورهای شیعه بپردازند. شاگردان متعددی از ایشان استفاده کردند و احادیث بسیاری از این دو امام در فقه، اعتقادات و اخلاق نقل شد. در این دوره فقه اهل بیت نیز توسط امام صادق تدوین یافت و در مسیر دستگاهی‌شدن قرار گرفت و اصطلاح مذهب جعفری در همین دوره رایج شد.

امامان شیعه به‌ویژه امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) را از مؤثرترین افراد در جریان اعتقادی روزگار خودشان دانسته‌اند. شاگردان این دو مثل مؤمن الطاق، زراره و هشام بن حکم به‌خصوص در کوفه نقش فراوانی در مناظرات کلامی و توسعه دانش کلام داشته‌اند.

امامان شیعه در این دوره سازمان وکالت را سامان دادند، در دوران امام کاظم(ع) این سازمان نظامی خاص به خود گرفت و با وجود صدماتی که به این سازمان مالی وارد شده بود، امام رضا(ع) آن را بازسازی کرد.

حوادث سیاسی مهم قرن دوم

سقوط بنی‌امیه و حکومت بنی‌عباس

عباسیان از سال ۱۰۰ق یعنی آخرین سال قرن یک قمری حرکت خود را شروع کردند و با توجه به مخالفت فرقه‌های گوناگون شیعه با حکومت بنی‌امیه و انتخاب شعار الرضا من آل محمد توانستند شیعیان را در مخالفت با بنی‌امیه با خود همراه کنند. به گونه‌ای که علویان اساس قیام عباسیان علیه بنی‌امیه را شکل می‌دادند.

اما پس از به قدرت رسیدن بنی‌عباس شیعیان متوجه شدند که عباسیان توجهی به خواست ایشان ندراند و حکومت را برای خودشان می‌خواهند. همین نکته زمینه‌ساز قیام‌های شیعیان علیه عباسیان دانسته‌اند.

قیام‌های زیدیان

قیام‌های زیدیان بخشی از تاریخ سیاسی قرن دوم را شکل می‌دهد. این قیام‌ها نخست با حرکت زید بن علی فرزند امام سجاد(ع) علیه حکومت بنی‌امیه آغاز شد و با حرکت یحیی فرزند زید در سال ۱۲۵ ادامه یافت. پیروان زید سپس با عباسیان علیه خلافت اموی همراه شدند ولی بعد از به قدرت رسیدن عباسیان با آن‌ها دچار اختلاف شدند. در طول قرن دوم زیدیان در پنج قیام حسنیان علیه عباسیان مثل قیام نفس زکیه و قیام ابراهیم بن عبدالله مشارکت داشتند.

قیام‌های حسنیان

خاندان حسنی یا حسنیان شاخه‌ای از بنی‌هاشم و فرزندان امام حسن مجتبی(ع) بودند و از جمله شیعیانی به‌شمار می‌روند که با حرکت عباسیان(نوادگان عباس بن عبدالمطلب) علیه بنی‌امیه همراهی کردند، ولی پس از پیروزی و به حکومت رسیدن عباسیان، به دلایل مختلفی با آن‌ها مخالفت کردند و در طول ۳۰ سال (از سال ۱۴۵ تا ۱۷۵ق) پنج بار علیه عباسیان قیام کردند.

شکل‌گیری علوم اسلامی

از ویژگی‌های سده دوم قمری تدوین علوم اسلامی است. که در اثر تشویق‌های عمر بن عبدالعزیز نسبت به تدوین سنت نبوی و دیگر معارف دینی در سال‌های انتهایی قرن نخست آغاز شده بود. انتقال به دوره عباسی و آشنایی مسلمانان با فرهنگ‌های دیگر نیز به روند تدوین شتابی مضاعف داد.

شکل‌گرفتن شاخه‌هایی از مطالعات مثل مطالعات زبانی و ادبی، کوشش‌هایی در بابا اخبار و تاریخ و رجال و آشنایی با فلسفه و علوم محض ایرانی و یونانی نیز در قرن دوم پایه‌گذاری شد. برخی از این دانش‌ها به طور مستقیم دینی محسوب نمی‌شدند ولی در علوم دینی تأثیر داشتنند.

در سده دوم اصلی‌ترین مکاتب ماندگار یا دیرپای کلامی پدیده آمده یا شکل با ثبات خود را یافته‌اند و در مقابل، فرقه‌های ضعیف و یا ناسازگار با شرایط اجتماعی از بین رفته‌اند.

طرح مباحث پیچیده و نظری در اثر ارتباط مسلمانان با فرهنگ‌ها و ادیان دیگر یا ترجمه آثار فلسفی و دینی نیز از ویژگی‌های قرن دوم قمری دانسته شده است که بحث خلق قرآن و صفات خداوند از نمونه‌های آن هستند.

با آغاز دوره عباسی دوران ترجمه علوم سایر ملل و تمدن‌ها در سرزمین اسلامی نیز آغاز شد. تا پیش از این دوران عالمان تنها به علوم شریعت، ادبیات عرب و مقدار کمی به طب می‌پرداختند. اوج نهضت ترجمه را در زمان هارون و مأمون عباسی دانسته‌اند.

مذاهب اسلامی در قرن دوم

مذهب جعفری

مذهب شیعه که تا قرن اول هجری بیشتر با مخالفت سیاسی با نظام موجود شناخته می‌شد در قرن دوم و در زمان امام باقر(ع) به صورت یک فقهی و حقوقی مجزا نیز خود را نشان داد و کم‌کم و بعد از بالاگرفتن مباحث کلامی و اعتقادی، شیعیان با راهنمایی امام صادق(ع) باورهای کلامی خود را نیز تبیین کردند و شیعه در آغاز دوره عباسیان به عنوان یک مکتب سیاسی، حقوقی و اعتقادی مستقل شناخته می‌شد.

در دوران امام صادق، شیعیان به دو گروه بزرگ زیدی و جعفری تقسیم شدند که بعدها جریان جعفری به عنوان شیعیان امامیه شناخته شدند.

در سال‌های آغازین سده دوم هجری که اعتراضات علیه امویان بالا گرفته بود و خلافت اموی نیز تضعیف شده بود امام باقر که رهبر شیعیان بود تلاشی برای رسیدن به قدرت سیاسی نکرد. با ظهور قیام عباسی امام صادق که رهبری شیعیان را بر عهده داشت با این حرکت همراهی نکرد و دعوت عباسیان را رد کرد، چنان که پیش از آن از همراهی با قیام زید نیز پرهیز کرده بود. او حتی شیعیان را نیز از حرکت سیاسی و پیوستن به گروه‌های مسلح منع کرد.

ظهور سه فقیه شاخص اهل سنت

قرن دوم قرنی است که سه فقیه از چهار فقیه شاخص اهل سنت در آن زیسته و مکتب فقهی خود را تدوین کرده‌اند. ابوحنیفه در شرق اسلامی، شافعی در مرکز خلافت و مالک در مدینه زندگی می‌کردند.

جغرافیای تشیع در قرن دوم

در قرن دوم هجری تشیع جغرافیای تشیع نسبت به قرن اول گسترش بیشتری پیدا کرد. در قرن اول شیعیان در مدینه، یمن، کوفه، بصره و جبل عامل حضور داشتند. در اوایل سده دوم حرکت مبلغان بنی‌هاشم به خراسان تشیع را به خراسان برد و با مهاجرت خاندان اشعری‌ها به منطقه قم، قم نیز به یکی از کانون‌های تشیع تبدیل شد و با بنیادگذاری شهر بغداد در سال ۱۴۵ق شیعیان نیز از شهرهای دیگر به بغداد آمدند. تشییع جنازه امام کاظم در بغداد نشان‌دهنده حضور جدی شیعیان در بغداد آن روز است.

منابع

• الهی‌زاده، محمدحسن، جنبش حسنیان؛ ماهیت فکری و تکاپوی سیاسی، شیعه‌شناسی، قم، ۱۳۸۵ش.
• پاکتچی، احمد، «اندیشه سیاسی در تعالیم امام رضا(ع)»، در ابعاد شخصیت و زندگی امام رضا(ع)، دانشگاه امام صادق، تهران، ۱۳۹۳ش.
• پاکتچی، احمد، «شرایط علمی و فرهنگی در عصر امام صادق(ع) و بستر شکل‌گیری مذهب جعفری»، در ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق علیه السلام، به کوشش احمد پاکتچی، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۹۱ش.
• جعفریان،‌ رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، دلیل ما، قم، ۱۳۸۷ش.
• حسینیان مقدم، حسین؛ توحیدی‌نیا، روح‌الله، «تعاملات سیاسی زیدیان و حسنیان (در قیام‌های مشترک ۱۴۵ تا ۱۷۶ق)»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، شماره ۲۴، زمستان ۱۳۹۳ش.
• اللیثی، سمیره مختار، تحقیق: سامی الغریری، دار الکتاب الاسلامی، قم، ۱۴۲۸ق.
• محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۸۲ش.
• محرمی، غلامحسن، نقش امامان شیعه در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۹۰ش.
• مدرسی طباطبائی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، کویر، تهران، ۱۴۰۰ش.