ضریح

ضریح فولادی حرم امام رضا(ع) در دوره صفوی

ضریح، سازه مشبّکی از طلا، نقره، مس یا چوب و جز آن است، که بر روی قبر امام، امامزاده یا بزرگان مذهبی می‌نهند. از تاریخچه پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما ضریح به معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است، ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس)به دوره صفویه برمی‌گردد.

مفهوم

ضریح کلمه‌ای عربی است که در فرهنگ‌های عرب به معنای شکاف میانه قبر و خود قبر آمده است، اما در اصطلاح فارسی اتاقک، صندوق و سازۀ فلزی یا چوبی مشبکی است که بر قبر امام یا امامزاده‌ای می‌نهند. ضریح به معنای رایج فارسی در لبنان با نام شبّاک به معنای محصوره فلزی یا چوبی مشبک و در مصر با نام مقصوره به معنای سرا، حجره و خانه کوچک متداول است.

ضریح، محفظه یا اتاقکی مکعب مستطیل شکل است که فضای داخل مقبره را از اطراف جدا کرده است.

معمولاً ضریح‌ها چهار گوشه دارند. اما ضریح امام حسین و عسکریین شش‌گوشه دارند.

در ضلع‌های ضریح دریچه‌هایی برای انداختن نذورات در نظر گرفته شده است.

تاریخچه

از علت و زمان پیدایش ضریح در قرن‌های نخستین و چگونگی تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی اعتقاد مسلمانان بر لزوم رعایت احترام و تکریم بزرگان دین انگیزه‌ای بوده است تا پس از درگذشت آنان، با ایجاد بنای یادبود و نصب صندوق و سپس محجر و بعد ضریح بر روی مقبره، آرامگاه‌ها را به مزار تبدیل سازند.

ضریح به معنای اتاقک و صندوق از همان قرن نخست قمری رایج بوده است، مثلااز نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر مدفن امام حسین تا سال ۶۵ق گزارش‌هایی وجود دارد. همچنین هارون در حدود ۱۷۰ق ضریح مرقد امام علی(ع) را با آجر سفید بنا کرده است. اما ظاهرا پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس)به دوره صفویه برمی‌گردد.

ابن بطوطه (۷۰۳ ق/ ۷۷۹ ق) در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند.

احکام

فقها از احکام مرتبط با ضریح در باب‌هایی چون طهارت سخن گفته‌اند و ضریح معصومان و امامزادگان را محترم و نجس کردن و اهانت به آن را حرام دانسته‌اند.

وهابیان با بدعت و شرک پنداشتن ساختن ضریح، بارها ضریح‌های بزرگان دین را منهدم کرده‌اند. از جمله ضریح ائمه بقیع در مدینه و ضریح امام حسین را در ۱۲۱۶ق در کربلا غارت و ویران کردند. حسام السلطنه، در سفر حج خود به سال ۱۲۹۷ق از مشاهده ضریح سبز چوبین بر مزار امامان بقیع سخن گفته است. که در حمله دوم وهابیان به مدینه در ۱۳۴۴ق منهدم شده‌اند.

ضریح سازی

ضریح سازی از گونه‌های هنر مذهبی و تلفیقی از نگارگری، خطاطی، قلم‌زنی، منبت‌کاری، طلاکاری، فلزکاری... است. از این رو معمولاً برای ساخت ضریح، تیمی از فلزکاران (زرگران، قلم‌زنان، مشبک‌کاران، میناکاران) با هم همکاری می‌کنند. ضریح سازی از صنایع دستی رایج در اصفهان بوده است، علاوه بر خود ضریح، برای ساخت درهای اماکن متبرکه نیز از ضریح‌سازی استفاده می‌شود.

در ساخت ضریح نام بانی، تاریخ ضریح، ساخت، نام صاحب قبر و... درج می‌شود. ضریح از بدنه و اسکلت، پیکره‌های سنگی، ستون‌ها، پایه ستون، گوی ماسوره‌ها، لچکی‌ها، ترنج‌ها، کتیبه‌های نقره، حواشی برجسته کاری، کتیبه‌های طلامشبک‌های طلایی، زهوارها، میخ‌های تزیینی، گلدان‌ها، نقاشی‌های داخل ضریح، پارچه روی سقف مزار و... تشکیل می‌شود.

کارگاه‌های ساخت و بازسازی ضریح

در ایران کارگاه‌هایی جهت ساخت و بازسازی ضریح برای ائمه و دیگر بزرگان دین در نظر گرفته شده است.

ساخت ضریح امام حسین

کار ساخت ضریح جدید امام حسین(ع) از خرداد ۱۳۸۷ در کارگاهی واقع در مدرسه علمیه معصومیه قم آغاز شد و در ۱۳۹۱ به پایان رسید.

بازسازی ضریح عسکریین

در پی تخریب حرم عسکریین در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ش، کارگاه ساخت ضریح امامین عسکریین در سال ۱۳۸۹ش در قم، زیر نظر سید جواد شهرستانی (نماینده آیت‌الله سیستانی در ایران) دایر شد. ساخت ضریح عسکریین در سال ۱۳۹۳ به پایان رسید.

ضریح امام حسین

مقالهٔ اصلی: ضریح امام حسین(ع)

ضریح امام رضا

مقالهٔ اصلی: ضریح امام رضا

ضریح امام رضا(ع)، سازه مشبکی که بر قبر امام هشتم شیعیان نهاده شده است این سازه با صفحه‌های زرین و سیمین زینت یافته و آیاتی از قرآن کریم بر آن نمایان است. بنا به شواهد تاریخی، تاکنون چندین ضریح بر روی مرقد امام رضا(ع) نصب گردیده که ضریح فعلی پنجمین آنها است. ابن بطوطه (۷۰۳ ق/ ۷۷۹ ق)، در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد می‌کند. اما بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح به معنای اصطلاحی آن، بر مزار امام رضا(ع) از دورۀ صفویه آغاز شده است.

منابع

• ابن بطوطه، سفرنامه(رحله) ابن بطوطه، ترجمه: موحد، محمد علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۹ش.
• آل محبوبه، ماضی النجف وحاضرها، بیروت:‌دار الاضواء، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
• طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس(ع)، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
• فیومی، احمد بن محمد مقری‌، المصباح المنیر، منشورات‌دار الرضی‌، قم.
• عمرانی، سید ابوالحسن، اسلام و هنرهای زیبا، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
• کرباسی، محمدصادق، تاریخ المراقدالحسین و اهل بیته و انصاره، ج۱، لندن ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
• فرهنگ فقه فارسی نویسنده: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۵، ص۱۴۷.
• تاریخچه ضریح‌سازی اصفهان در کتابخانه مرکزی بررسی می‌شود
• دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• حسینی مراغی، العناوین الفقهیة
• امام خمینی، نجاة العباد‌، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۴۲۲ق.
• طریحی، فخر الدین‌، مجمع البحرین‌، مصحح: سیداحمد حسینی‌، کتابفروشی مرتضوی‌، تهران، ۱۴۱۶ ق.
• شیخ انصاری، صراط النجاة(محشّٰی)، مصحح: محمد حسین فلاح‌زاده‌، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری‌، قم، ۱۴۱۵.
• حسام السلطنه، دلیل الانام، تصحیح رسول جعفریان، نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۴ش.

• Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut ۱۹۶۸

پیوند به بیرون

• ضریح سازی