نصیرالدین بن حمزه طوسی
| عالم شیعی قرن ۶ هجری | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | نصیرالدین ابوطالب عبدالله بن حمزه بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی مشهدی شارحی |
| لقب | اِبْن حَمْزه |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابوالفتوح رازی • سید فضل‌الله راوندی و ... |
| شاگردان | خواجه نصیر الدین طوسی • قطب‌‌الدین کیذری • مهذب‌‌الدین حسین بن رده • علی بن یحیی خیاط و ... |
| محل تحصیل | مشهد • اصفهان • کاشان • ری |
| تألیفات | الثاقب فی المناقب • الوافی بکلام المثبت و النافی • ایجاز المطالب من ابراز المذاهب و ... |
نصیرالدین عبدالله بن حمزه طوسی مشهور به اِبْن حَمْزه طوسی، عالم شیعی قرن ۶ هجری که در مشهد، اصفهان، کاشان و ری سکونت داشت. از مشایخ او می‌توان به ابوالفتوح حسین بن علی رازی و سید فضل الله بن علی راوندی اشاره کرد. در منابع از او با عنوان راوی و فقیه یاد شده است. الثاقب فی المناقب و الهادی الی النجاة من جمیع المهلکات از آثار اوست.
نسب و محل سکونت
نصیرالدین ابوطالب عبدالله بن حمزه بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی مشهدی شارحی، گفته شده که ابن حمزه با شیخ طوسی رابطه نسبی داشته[۱] و نیز دایی پدر خواجه نصیر الدین طوسی بوده است.[۲]
از تاریخ ولادت و وفات او گزارشی نرسیده، اما گفته شده که وی بخشی از حکومت سلطان سنجر سلجوقی (حکومت۵۱۱-۵۵۲ق) را درک کرده است. از طرف دیگر آخرین اطلاع در مورد حیات وی حضور او در اصفهان پس از وفات منتجب الدین ابوالفتوح عجلی (درگذشت۶۰۰ق) است.[۳]
چنانکه از شواهد مختلف برمی‌آید، مسکن وی در مشهد بوده، ولی مسافرت‌هایی به نقاط مختلف ایران و غیر آن داشته است، از آن جمله از حضور او در کاشان در ۵۶۰ق[۴] و سبزوار در ۵۷۳ق[۵] اطلاع داریم.
ابن حمزه در حدود ۶۰۰ق سفری به ری داشته، سپس عازم مکه گردیده، و پس از انجام مناسک حج به اصفهان وارد شده است.[۶]
مشایخ
از مشایخ او عفیف‌الدین محمد بن حسین شوهانی در مشهد، ابوالفتوح حسین بن علی رازی در ری، سید فضل‌الله بن علی راوندی و عمادالدین محمد بن ابی القاسم طبری را می‌شناسیم.[۷]
استفاده‌های ابن حمزه از اعلام الورای ابوعلی فضل بن حسن طبرسی[۸] و قرب فاصله بن آن دو این احتمال را که ابن حمزه از او علم آموخته، تقویت می‌کند.
شاگردان و راویان
از شاگردان و راویان او می‌توان خواجه نصیر الدین طوسی[۹] قطب الدین کیذری،[۱۰] مهذب الدین حسین بن رده و ابوالحسن علی بن یحیی خیاط[۱۱] را نام برد.
از اجازات ابن حمزه می‌توان به اجازه او به سید منتهی بن محمد کیسکی در ۵۷۸ق[۱۲] و اجازه او به کیذری در ۵۹۶ق[۱۳] اشاره کرد.
ابن حمزه راوی و فقیه
گرچه ابن حمزه در برخی منابع چون حدائق کیذری،[۱۴] و در اجازات مختلف به عنوان «راوی» مطرح شده، و کتاب الثاقب او نیز جنبه روایی دارد، ولی نباید از نظر دور داشت که منتجب الدین[۱۵] و صاحب معالم[۱۶] او را فقیه خوانده‌اند، و ابن طاووس از کتاب قضاءالصلاة او در فقه سخن گفته است.[۱۷]
مدح ابن حمزه
از نظر رجالی، شیخ منتجب الدین[۱۸] ابن حمزه را توثیق کرده، و کیذری[۱۹] و علامه حلّی[۲۰] او را بسیار ستوده‌اند.
حضور در فتح طوس
اگر «نصیرالدین حمزه» را در عبارت اولیاءالله آملی[۲۱] همان نصیرالدین ابن حمزه بدانیم که دور از واقعیت نیست، باید گفت او در فتح طوس و نیشابور به دست غیاث‌الدین و شهاب الدین غوری (۵۹۷ق) در مشهد بوده است[۲۲] بر اساس این گزارش چون سلطان غوری در مشهد از امام فخر رازی درباره جامع و جفر سؤال کرد، او ابن حمزه عالم شیعی مشهد را برای پاسخ معرفی کرد و چون از او پرسش شد، پاسخ کامل داد.[۲۳]
آثار
- الثاقب فی المناقب، که در معجزات پیامبر(ص) و ائمه(ع) تألیف شده و در عین اینکه با آثار معاصران ابن حمزه چون مناقب ابن شهر آشوب و الخرائج و الجرائح راوندی مشترکاتی دارد، احادیث منفرد زیادی در آن وارد شده است (به عنوان نمونه مقایسه شود بخش معجزات امام باقر(ع) از ۳ کتاب مذکور). مؤلف تألیف آن را ظاهراً در ۵۶۰ق به پایان رسانده است[۲۵] نخستین کسی که از این کتاب نام برده حسن بن علی طبرسی (سده ۷ق) است که در دو اثرش کامل بهائی و مناقب الطاهرین آن را به اشتباه به ابن حمزه صاحب وسیله نسبت داده است.[۲۶]
- الوافی بکلام المثبت و النافی، تألیف مختصری است در مسأله‌ای فلسفی که افندی[۲۷] نسخه‌ای از آن را دیده است؛
- ایجاز المطالب من ابراز المذاهب، تألیفی است در رد مذاهب مخالف امامیه به زبان فارسی که آن را پس از ۶۰۰ق به پایان برده است. مقدس اردبیلی (درگذشت۹۹۳ق) نسخه‌ای از این اثر را در اختیار داشته و از آن نقل کرده است.[۲۸]
- الهادی الی النجاة من جمیع المهلکات: همچون اثر پنبن در رد مذاهب مخالف است که به زبان عربی تألیف شده و پس از ۶۰۰ق به پایان رسیده است. مقدس اردبیلی[۲۹] از این اثر نیز بهره جسته است؛
- قضاء الصلاه که ابن طاووس (درگذشت۶۶۴ق) در غیاث سلطان الوری از آن نقل کرده و آن را به ابن حمزه نسبت داده است[۳۰] نقل مؤلف این اثر از شوهانی صحت انتساب آن را تقویت می‌کند.[۳۱]
در اجازات بدون ذکر عنوان، تصنیفات و روایاتی به ابن حمزه نسبت داده شده است.[۳۲]
پانویس
- ↑ حسن بن زین العابدین، الاجازه الکبیره، ۱۵ ب
- ↑ ابن فوطی، تلخیص مجمع الاداب، ج۵، ص۱۷۷
- ↑ مقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ص۶۰۴؛ قس: ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹
- ↑ ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، ۵۶ ب
- ↑ کیذری، حدائق الحقائق، ج۳، ص۱۲۳۳
- ↑ مقدس اردبیلی، ص۶۰۴
- ↑ ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، ۲۴ ب، ۸۶ الف؛ کیذری، حدائق الحقائق، ج۱،ص۴۶۲-۴۶۴، ج۳،ص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ مقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ص۶۰۴
- ↑ به عنوان نمونه مقایسه شود بنا ابن حمزه، ۱۱۱ الف - ۱۲۰ الف و طبرسی، اعلام الوری، ص۳۲۱-۳۲۶
- ↑ ابن فوطی، ج۵، ص۱۷۷
- ↑ کیذری، ج۱، ص۴۶۲، ج۳، ص۱۲۳۳
- ↑ مجلسی، ج۸۶، ص۱۰۴ و ص۱۳۵، به نقل از اجازه علامه حلی
- ↑ نک: افندی، ج۳، ص۲۱۶، به نقل از دست نوشته ابن حمزه
- ↑ نک: آقابزرگ، طبقات، ج۶، ص۱۶۳-۱۶۴، به نقل از برخی نسخ حدائق الحقائق کیذری
- ↑ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، ج۶، ص۱۶۳-۱۶۴
- ↑ ص ۱۲۵
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۰۶
- ↑ نک: خوانساری، ج۶، ص۲۶۶
- ↑ خوانساری، ج۶، ص۲۶۶
- ↑ ج۱، ص۴۶۲
- ↑ مجلسی، ج۸۶، ص۱۰۴، ص۱۳۵
- ↑ ص ۸۱
- ↑ قس: ابن اثیر، ج۱۲، ص۱۶۴-۱۶۷
- ↑ اولیاءالله آملی، ص۸۱
- ↑ پاکتچی، ابن حمزه، نصیرالدین، دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ابن حمزه، ۵۶ ب
- ↑ نک: خوانساری، ج۶، ص۲۶۲-۲۶۳
- ↑ ج۳، ص۲۱۵
- ↑ ص ۵۵۹، ۶۰۴؛ نک: افندی، ج۳، ص۲۱۶
- ↑ ص ۵۵۹، ۶۰۱، ۶۰۴
- ↑ نک: خوانساری، ج۶، ص۲۶۶
- ↑ خوانساری، ج۶، ص۲۶۶
- ↑ نک: مجلسی، ج۸۶،ص۱۰۴و۱۳۵، اجازه علامه حلی
یادداشت
مآخذ
- آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علی‌نقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م.
- ابن حمزه، عبدالله، الثاقب فی المناقب، عکس نسخه خطی موجود در کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد.
- ابن شهر آشوب، محمد، المناقب، قم، المطبعه العلمیه.
- ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور، ۱۳۵۸ق / ۱۹۳۹م؛ ادبیات تهران، خطی، ۱۳۴۴ش.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- اولیاءالله آملی، محمد، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۸ش.
- بحرانی، هاشم، مدینه المعاجر، تهران، ۱۲۹۱ق.
- بحرانی، یوسف، الکشکول، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م.
- حسن بن زین الدین، الاجازه الکبیره، نسخه عکسی ضمیمه بحارالانوار.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
- راوندی، سعید، الخراج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
- روضاتی، محمدعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه‌های اصفهان، اصفهان، ۱۳۸۲ق.
- صدر، حسن، تکمله امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۶ق.
- طبرسی، فضل، اعلام الوری، نجف، ۱۳۹۰ق.
- فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، مشهد، ۱۳۶۵ش.
- کیذری، قطب الدین، حدائق الحقائق، به کوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م؛ مرعشی، خطی.
- مقدس اردبیلی، احمد، حدیقه الشیعه، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
- منتجب الدین، علی، الفهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، حسین، دارالسلام، قم، ۱۳۸۰ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی