سربازی
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهل‌بیت» نوشته می‌شوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
سربازی خدمت در نیروهای مسلح کشورها را گویند. در ایران طبق قانونِ خدمت وظیفه عمومی، هر مرد ایرانیِ بالای ۱۸ سال (غیر از موارد استثنا) موظّف به خدمت سربازی و گذراندن دورهٔ ۱۴ تا ۲۱ ماهِ ضرورت است. هدف از این قانون، دفاع از استقلال و تمامیت ارضی کشور و حفظ جان و مال و ناموس مردم معرفی شده و آن را عبادت و امری مقدس دانسته‌اند. برخی، الزام افراد برای رفتن به سربازی را در تعارض با قوانین اسلام شمرده و معتقدند سربازان غیرحرفه‌ای، کارآمدیِ لازم در جنگ‌های نوین را ندارند. در مقابل، برخی نیز با استناد به آیاتی از قرآن، نظام وظیفه عمومی را مقدمه جهاد دانسته و کسب آمادگی دفاعی در برابر هجوم احتمالی دشمن را لازم می‌دانند. ضمن اینکه خدمت سربازی موجب ارتقای آگاهی سیاسی، اجتماعی و بینش جوانان شمرده شده و آن را در بهبود شخصیت و افزایش روحیه انضباط، پذیرش قانون و تاب‌آوری در برابر مشکلات مؤثر دانسته‌اند.
خدمت سربازی واجب کفایی شمرده شده و با توجه به جواز نیابت در واجبات کفایی، خرید آن را نیز جایز دانسته‌اند. به این صورت که فرد مَبلغی را به نیروهای مسلح پرداخت کرده و آنها نیروی دیگری را به خدمت می‌گیرند.
گفته شده تصویب نخستین قانون مدوّن دربارهٔ خدمت سربازی در سال ۱۷۹۸م و در فرانسه بوده است. در ایران هم مجلس پنجم شورای ملی در سال ۱۳۰۴ش نظام سربازگیری عمومی را با حمایت عالمان دینی تصویب کرد. اما در اجرا، مورد اعتراض مردم و عده‌ای از روحانیون واقع شد. برخی پژوهشگران، برخورد خشن مأموران سربازگیری و فساد مالی و اخلاقی افسران را از مهمترین عوامل این اعتراضات دانسته‌اند.
مفهوم و جایگاه
سربازی به معنی جان‌فشانی،[۱] خدمت در نیروهای مسلح کشورها را گویند.[۲] خدمت سربازی یا نظام وظیفه در کشورهای مختلف دارای قوانین متفاوتی است.[۳] در ایران طبق ماده ۴ قانون خدمت وظیفه عمومی که در سال ۱۳۶۳ش به تصویب رسید، هر مرد ایرانی که به سن ۱۸ سال تمام می‌رسد، موظف است به خدمت سربازی رود و دورهٔ ضرورت ۱۸ تا ۲۴ ماهه را بگذراند.[۴] البته در سال ۱۴۰۲ش طی تصویب طرحی، مدت دوره خدمت سربازی به ۱۴ تا ۲۱ ماه کاهش یافت.[۵]
مادهٔ ۱ این قانون، هدف از آن را دفاع از استقلال و تمامیت ارضی نظام جمهوری اسلامی ایران و حفظ جان و مال و ناموس مردم معرفی نموده است.[۶] به موجب این قانون، کسانی که از آن سرپیچی کنند مُجرم بوده و به مراجع قضایی معرفی می‌شوند و حتی محرومیت‌های اجتماعی همچون عدم استخدام در اداره‌ها و نهادهای قانونی برای آنها در نظر گرفته شده است.[۷]
خدمت سربازی از مسائل مهم و راهبردی در نظام جمهوری اسلامی شمرده شده[۸] و آن را عبادت و امری مقدس دانسته‌اند.[۹] به گفته آیت‌الله خامنه‌ای فرصت حضور جوانان در این عرصه، بستر مناسبی برای تقویت معرفت دینی، انقلابی و ملی آنها است.[۱۰] اما برخی با یادآوری آزادی انسان در عمل و اراده، الزام افراد برای رفتن به سربازی و بهره‌کشی اجباری از آنها را در تعارض با قوانین اسلام دانسته‌اند.[۱۱]
آیا سربازی اجباری توجیه شرعی و منطقی دارد؟
سید حسن مدرس (شهادت: ۱۳۱۶ش) از کسانی دانسته شده که با استدلال فقهی در حمایت از قانون خدمت سربازیِ الزامی، آن را برگرفته از شریعت اسلام معرفی کرد.[۱۲] مستند وی، حکم وجوب جهاد در اسلام بود. او نظام وظیفه عمومی را مقدمه‌ای جهت انجام فریضه جهاد و سبب استقلال و اقتدار کشور می‌دانست.[۱۳] در پاسخ گفته شده، با توجه به وجوب کفاییِ جهاد، اجبار همهٔ افراد به اصل جهاد به آسانی قابل پذیرش نیست، چه رسد به مقدمهٔ آن.[۱۴] برخی کارشناسان نیز معتقدند، سربازان غیرحرفه‌ای، کارآمدیِ لازم در جنگ‌های نوین را ندارند و در شرایط حاضر، به این همه سرباز نیازی نیست.[۱۵]
با این وجود، بعضی پژوهشگران با استناد به آیهٔ ۶۰ سوره انفال همۀ مسلمانان را موظّف به کسب آمادگی دفاعی در برابر هجوم احتمالی دشمن دانسته‌اند. آنان معتقدند اهمیت این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که انسان احتمال شورش‌های فراگیر مخالفان و نیز موقعیت حساس جغرافیایی برخی کشورهای اسلامی که همواره مورد تهاجم نظامی بیگانگان بوده را در نظر گیرد.[۱۶] افزون‌بر اینکه خدمت سربازی، می‌تواند موجب ارتقای آگاهی سیاسی، اجتماعی و مذهبی جوانان و پذیرش بهتر آنها در جامعه گردد.[۱۷]
تاریخچه خدمت سربازی
تشکیل نیروی نظامی با استفاده از جنگجویانی دائم و موقت و به صورت داوطلبانه یا اجباری را از روش‌های معمول پادشاهان در طول تاریخ دانسته‌اند.[۱۸] گفته شده نخستین قانون مدوّن دربارهٔ خدمت سربازی، در سال ۱۷۹۸م و در فرانسه به تصویب رسید.[۱۹] به دنبال این قانون، هر فرانسوی موظف به دفاع از وطن شده و در آن زمان ناپلئون بناپارت ارتشی بزرگ را تشکیل داد.[۲۰]
به نوشتهٔ پژوهشگران، در ایران اولین تلاش‌ها برای سربازگیری عمومی در زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار توسط ولیعهدش عباس‌میرزا صورت گرفت.[۲۱] پس از او، میرزا تقی خان امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه بود که نظام اجباری سربازگیری را به صورت جدی دنبال کرد.[۲۲] رضاخان نیز در سال ۱۳۰۰ش نیروهای ژاندارمری را بر اساس نظام سربازی اجباری تشکیل داد و مجلس پنجم شورای ملی در سال ۱۳۰۴ش، قانونی تصویب کرد که کلیه مردان ایرانی از سن ۲۱ سالگی موظّف به خدمت سربازی هستند.[۲۳] بعد از انقلاب اسلامی ایران، قانون سابق راجع به سربازی به قوّت خود باقی ماند، تا اینکه به لحاظ ضرورت‌های جنگ تحمیلی ایران و عراق، قانون خدمت وظیفه عمومی در سال ۱۳۶۳ش تصویب و جایگزین قانون قبلی گردید.[۲۴]
واکنش مردم و عالمان نسبت به قانون سربازی
گفته شده در آغازِ نظام سربازگیری در ایران، عالمان دینی به جهت استقلال کشور، دفاع در برابر تجاوزات بیگانگان و جلوگیری از ناامنی، از آن حمایت کردند.[۲۵] حتی تصویب قانون خدمت سربازی اجباری، با حمایت فقیهی همچون شهید مدرّس انجام شد و سایر عالمان حاضر در مجلس شورای ملی نیز، با لایحه مذکور مخالفتی نکردند.[۲۶]
اما نسبت به اجرای این قانون، مردم در شهرهای مختلف دست به اعتراض زدند، بازارها را تعطیل کرده و شکایت خود را نزد علمای شهر بردند.[۲۷] قیام مردم اصفهان به رهبری حاج آقا نورالله اصفهانی (درگذشت: ۱۳۴۶ق) از فقیهان مشروطه‌خواه را مهمترینِ این اعتراضات دانسته‌اند.[۲۸] در پیِ این قیام، در سال ۱۳۰۶ش عالمانی از اصفهان و شهرهایی دیگر به قصد اعتراض به قم مهاجرت کردند،[۲۹] ولی مورد حمایت مراجع تقلیدِ وقت همچون شیخ عبدالکریم حائری (درگذشت: ۱۳۵۵ق)، قرار نگرفتند.[۳۰]
برخی محققان، برخورد نامناسب و خشن مأموران سربازگیری با مردم و فساد مالی و اخلاقی افسران را از مهمترین عوامل این اعتراضات شمرده‌اند.[۳۱] برخی نیز هدف اصلی مهاجران را مقابله با رضاشاه و نشان دادن قدرت روحانیت دانسته و اعتراض به سربازی اجباری را بهانه‌ای برای آن شمرده‌اند.[۳۲] همچنین احتمال داده شده که علت همراهی نکردن مراجع تقلید در این ماجرا نیز آن بوده که آنها موضوع نظام اجباری را بهانه مناسبی برای مقابله با رضاشاه نمی‌دانستند.[۳۳]
حکم خرید خدمت سربازی
خرید خدمت سربازی را از نظر فقهی جایز دانسته‌اند.[۳۴] خدمت سربازی، چه به عنوان مقدمهٔ جهاد و دفاع[۳۵] و چه به عنوان یکی از مشاغل ضروری و مورد نیاز جامعه؛[۳۶] مانند پزشکی و قضاوت، واجب کفایی شمرده شده است.[۳۷] فقیهان هم نیابت در واجبات کفایی را جایز شمرده‌اند.[۳۸]
شهید ثانی با واجب کفایی خواندن جهاد، اِستنابه (نایب گرفتن) برای آن را جایز دانسته است.[۳۹] به گفته وی، در واجبات کفایی، غرض آن است که آن واجب به مقدار کافی انجام شود و با حصول چنین غرضی، وجوب از سایر مکلفین ساقط می‌گردد، چه آن واجب را خود فرد انجام دهد و چه دیگری را برای آن نایب گرفته و تجهیز (آماده) نماید.[۴۰]
همچنین با توجه به اینکه در فقه، گرفتن اجرت برای انجام واجب کفاییِ توصلی[یادداشت ۱] جایز شمرده شده،[۴۱] پرداخت اجرت به کسی که برای سربازی نایب می‌شود را جایز دانسته‌اند.[۴۲] البته با توجه به اینکه نایب گرفتنِ مستقیم برای خدمت سربازی قابل اجرا نیست، در این باره به صورت غیر مستقیم عمل می‌شود. به این صورت که مشمولِ خدمت وظیفه، می‌تواند مبلغ خاصی را به نیروهای مسلح پرداخت کند تا آنها با پرداخت همان مبلغ به عنوان حقوق به شخصی دیگر، نیروی متناسب با نیاز خود را به خدمت گیرند.[۴۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ج۱۱، ص۲۲۱، ذیل واژه سربازی.
- ↑ صنعتی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۵۷.
- ↑ «تفاوت قانون نظام وظیفه در جهان»، یورونیوز.
- ↑ «قانون خدمت وظیفه عمومی»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «کاهش مدت خدمت سربازی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «قانون خدمت وظیفه عمومی»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «قانون خدمت وظیفه عمومی»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ فلاحی و همکاران، «ضرورت تعلیم و تربیت در دوران خدمت سربازی از نگاه رهبر معظم انقلاب»، ص۲۷۲.
- ↑ نظری زاده و همکاران، «آینده پژوهی خدمت سربازی در جمهوری اسلامی ایران»، ص۶۰.
- ↑ فلاحی و همکاران، «ضرورت تعلیم و تربیت در دوران خدمت سربازی از نگاه رهبر معظم انقلاب»، ص۲۷۲.
- ↑ صنعتی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۵۵.
- ↑ احمدی، خدمت وظیفه عمومی از منظر حقوق ایران، فقه امامیه و اسناد حقوق بشر، ۱۳۹۸ش، ص۷۸.
- ↑ احمدی، خدمت وظیفه عمومی از منظر حقوق ایران، فقه امامیه و اسناد حقوق بشر، ۱۳۹۸ش، ص۷۸.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۲۲.
- ↑ حلیمی جلودار و پاتیار، «خدمت سربازی حرفه‌ای از منظر قرآن و نهج البلاغه»، ص۱۷۴؛ صنعتی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۵۶.
- ↑ نظری زاده و همکاران، «آینده پژوهی خدمت سربازی در جمهوری اسلامی ایران»، ص۶۰-۶۱.
- ↑ نظری زاده و همکاران، «آینده پژوهی خدمت سربازی در جمهوری اسلامی ایران»، ص۶۱.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۱۸.
- ↑ صنعتی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۵۷.
- ↑ صنعتی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۵۷.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۱۸.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۱۸.
- ↑ ایمانی و قاسمی، «سیاست گذاری خدمت سربازی و فرایند ملت سازی در ایران»، ص۴۱.
- ↑ حلیمی جلودار و پاتیار، «خدمت سربازی حرفه‌ای از منظر قرآن و نهج البلاغه»، ص۱۷۶.
- ↑ ملائی توانی و سهیلی، «اندیشه تشکیل ارتش ملی در نخستین دوره مجلس شورای ملی»، ص۲۲۳.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۲۲.
- ↑ آریابخشایش، یحیی، «نظام اجباری»، ص۷۳-۷۹.
- ↑ عاقلی، رضا شاه و قشون متحد الشک، ص۲۵۳.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۲۳-۵۲۴.
- ↑ بصیرت منش، علما و رژیم رضا شاه، ۱۳۹۲ش، ص۲۲۴.
- ↑ آریابخشایش، یحیی، «نظام اجباری»، ص۷۳-۷۹؛ یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران، ۱۳۸۴ش، ص۳۷۵.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۲۶.
- ↑ راجی و احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، ص۵۲۶.
- ↑ دانیالی، «استنابه در سربازی، «بررسی فقهی واسپاری خدمت وظیفه»، ص۱۸۷.
- ↑ احمدی، خدمت وظیفه عمومی از منظر حقوق ایران، فقه امامیه و اسناد حقوق بشر، ۱۳۹۸ش، ص۷۸.
- ↑ دانیالی، «استنابه در سربازی، «بررسی فقهی واسپاری خدمت وظیفه»، ص۱۷۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار (فقه و حقوق)، انتشارات صدرا، ج۲۰، ص۶۶.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۳۶۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۶.
- ↑ موسوی بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۶۸؛ امام خمینی، تحریرالوسیلة، دارالعلم، ج۱، ص۴۹۹.
- ↑ دانیالی، «استنابه در سربازی، «بررسی فقهی واسپاری خدمت وظیفه»، ص۱۷۸.
- ↑ دانیالی، «استنابه در سربازی، «بررسی فقهی واسپاری خدمت وظیفه»، ص۱۸۷.
یادداشت
- ↑ واجب توصلی در مقابل واجب تعبدی، واجبی است که صرف انجام دادن آن با هر نیّتی، موجب ادای تکلیف می‌شود، مانند نجات دادن غریق و دفن کردن میّت. (مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۲۰.).
منابع
- آریابخشایش، یحیی، «نظام اجباری»، در مجله مطالعات تاریخی، شمارهٔ ۲۵، تابستان ۱۳۸۸ش.
- احمدی، حسین، خدمت وظیفه عمومی از منظر حقوق ایران، فقه امامیه و اسناد حقوق بشر، پایان‌نامه دورهٔ کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۸ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ اول، بی‌تا.
- ایمانی، علی و علی‌اصغر قاسمی، «سیاست گذاری خدمت سربازی و فرایند ملت سازی در ایران»، در مجله پژوهش‌های راهبردی سیاست، شمارهٔ ۱۸، ۱۳۹۵ش.
- بصیرت منش، حمید، علما و رژیم رضا شاه: نظری بر عملکرد سیاسی فرهنگی روحانیون در سال های ۱۳۰۵-۱۳۲۰ش، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۲ش.
- «تفاوت قانون نظام وظیفه در جهان»، یورونیوز، تاریخ انتشار: ۵ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۳ش.
- حلیمی جلودار، حبیب‌الله و عزت‌الله پاتیار، «خدمت سربازی حرفه‌ای از منظر قرآن و نهج البلاغه»، در مجله سیاست‌های دفاعی، شمارهٔ ۸۶، ۱۳۹۳ش.
- دانیالی، محمدجواد، استنابه در سربازی، «بررسی فقهی واسپاری خدمت وظیفه»، در مجله فقه اهل‌بیت(ع)، شمارهٔ ۸۳، پاییز ۱۳۹۴ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، انتشارات، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- راجی، سید محمدهادی و حسین احمدی، «مواضع فقها در قبال تصویب و اجرای قانون خدمت نظام اجباری»، در مجله پژوهش‌نامهٔ حقوق اسلامی، شماره ۲، ۱۳۹۹ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صنعتی، سید مهدی، «بررسی میزان انطباق خدمت سربازی با شرع و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، در مجله قانون‌یار، شمارهٔ ۱۷، ۱۴۰۰ش.
- عاقلی، باقر، رضا شاه و قشون متحد الشک، تهران، نشر نامک، ۱۳۷۷ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- فلاحی، علی و دیگران، «ضرورت تعلیم و تربیت در دوران خدمت سربازی از نگاه رهبر معظم انقلاب»، در مجموعه مقالات چهارمین همایش تبیین اندیشه دفاعی امام خامنه‌ای، تهران.
- «قانون خدمت وظیفه عمومی»، وبگاه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۰ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «کاهش مدت خدمت سربازی»، وبگاه خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۳ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محجوب، حسن و دیگران، «نقش خدمت سربازی در تکوین و تجلی رفتارهای شهروندی»، در مجله مدیریت نظامی، شمارهٔ ۷۷، بهار ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (فقه و حقوق)، انتشارات صدرا، قم، چاپ اول، بی‌تا.
- ملائی توانی، علیرضا و سیده فاطمه سهیلی، «اندیشه تشکیل ارتش ملی در نخستین دوره مجلس شورای ملی»، در مجله تاریخ اسلام و ایران، شمارهٔ ۲۶، تابستان ۱۳۹۴ش.
- موسوی بجنوردی، سید محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، ۱۴۰۱ق.
- نظری زاده، فرهاد و همکاران، «آینده پژوهی خدمت سربازی در جمهوری اسلامی ایران»، در مجله راهبرد دفاعی، شماره ۳۴، پاییز ۱۳۹۰ش.
- یکرنگیان، حسین، سیری در تاریخ ارتش ایران (از آغاز تا پایان شهریور ۱۳۲۰ش)، تهران، خجسته، ۱۳۸۴ش.