حکومت بنی‌حمود
| حَمّودیان | |
|---|---|
| اطلاعات حکومت | |
| نام‌های دیگر | بنی‌حمود، آل حمود |
| بنیانگذار | علی بن حمود |
| سال تأسیس | سال ۴۰۷ قمری |
| گستره جغرافیایی | اندلس |
| مذهب | تشیع زیدی |
| ویژگی | نخستین دولت شیعی اندلس |
| نوع حکومت | محلی |
| پایتخت‌ها | قرطبه و مالقه |
| علت انقراض | حمله حاکمان همسایه |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | علی بن حمود، قاسم بن حمود |
حکومت بنی‌حَمّود دولت شیعی که در نیمه اول قرن پنجم هجری بر بخش‌هایی از اندلس حکومت می‌کرد. حمودیان از بازماندگان شیعیان زیدی آل ادریس بودند و نَسَبشان به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسید. علی بن حمود با سرنگون کردن حکومت اُمَوی اندلس که خود از فرمانداران آن بود سلسله بنی‌حمود را تأسیس نمود. دولت حمودی خفقان مذهبی که تا آن زمان علیه شیعیان حاکم بود را شکست و بدین‌وسیله انتشار افکار شیعی را تسهیل کرد. گفته می‌شود شعر مهمترین وسیله تبلیغ تشیع در این دوره بوده است. ابن‌دَرّاج قَسطَلّی و عُبادة بن ماء السماء از شاعران این دوره بوده‌اند که در مدح اهل‌بیت(ع) و تشیع شعر سروده‌اند. بنی‌حمود بر تشیع خود چندان سخت‌گیر نبودند و گرایشات شیعی خود را نیز خیلی آشکار نمی‌کردند. دولت حمودیان پس از قریب به ۴۰ سال حکمرانی که در دوره‌هایی با نزاع درون‌خانوادگی بر سر قدرت همراه بود با حمله رقیبان خارجی سرنگون شد.
نسب و مذهب حمودیان
سلسله حمّودی را از آن جهت که به دست علی بن حمود پایه‌گذاری شده است به این نام می‌خوانند. آنها گروهی بازمانده از ادریسیان (حاکمان شیعی مراکش در قرن ۲ و۳ق) بودند که به دلیل ظلم و شکنجه مخالفان از مراکش به اندلس کوچ کرده و توانستند به تدریج قدرت را در نیمه اول قرن ۵ق در آنجا به دست گیرند.[۱]
از آن جهت که نسب ادریسیان به امام حسن(ع) می‌رسد حمودیان نیز از نسل امامان شیعه به حساب می‌آیند.[۲] ابن‌حزم آنها را ذیل نوادگان امام علی(ع) برشمرده[۳] و ابن‌اثیر نسب آنها را تا امام علی(ع) با ذکر ۱۲ واسطه نقل می‌کند.[۴] از آنها با عناوینی چون دولت حَسَنی[۵]، عَلَوی[۶] و نیز نخستین حکومت هاشمی اندلس یاد می‌شود.[۷]
بنی‌حمود به اندیشه‌های شیعی باور داشتند، شناخت امام را واجب می‌دانستند و معتقد بودند دین جز با امامت کامل نمی‌گردد. آنها تنها امامانی همانند امام علی(ع) را شایسته امامت می‌دانستند و دیگران را غاصب این عنوان برمی‌شمردند.[۸] البته گفته شده آنها به دلیل دورماندن از مراکز علمی و عالمان شیعه چندان با مبانی عقیدتی شیعه آشنا نبودند و تفکرات کلامی و فقهی منسجمی نداشتند.[۹] همچنین بر تشیع خود خیلی سخت‌گیر نبوده[۱۰] و گرایشات شیعی خود را نیز چندان به‌صورت علنی اعلام نمی‌کردند.[۱۱]
تشیع در دوره حمودیان
بر اساس گزارش‌های تاریخی، شیعیان که در ایجاد دولت اسلامی در اندلس نقش ایفا کرده بودند، تلاش می‌کردند جایگاهی برای خود در ساختار قدرت ایجاد کنند.[۱۲] با این وجود حاکمان اموی اندلس همواره شیعیان و هوادارن خاندان عباسی را تحت فشار و خفقان نگه می‌داشتند.[۱۳]
با روی کار آمدن حمودیان فضای بسته و ضد شیعی که در دوران امویان اندلس حاکم بود شکسته شد و گسترش افکار و اندیشه‌های شیعی را تسهیل کرد. البته به نظر می‌رسد شرایط برای رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع و نیز تبلیغ آزادانه آن فراهم نشد.[۱۴] گفته شده شعر و ادبیات تنها ابزار مورد استفاده برای تبلیغ تشیع در این دوره بوده است. اِبن‌دَرّاج قَسطَلّی (۹۵۸-۱۰۳۰م.)که از او به‌عنوان یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در ارتقای شعر عربی نام برده شده از جمله شاعران شیعی است که به دربار حمودیان رفت‌وآمد داشته است. وی در دفاع از تشیع و حمودیان قصاید تحسین‌برانگیزی داشته که به هاشیمات معروف بوده است. ابن‌ماء السماء، ابن‌حَنّاط و ابن‌مُقانا اَشبونی نیز از شاعران شیعی این دوره هستند که با حمودیان در ارتباط بوده‌اند.[۱۵]
فراز و فرود حکومت حمودیان
علی بن حمود که از سوی خلیفه اُمَوی اندلس حکومت سَبْتَه (شهری بندری در مراکش [۱۶]) را در دست داشت[۱۷] در سال ۴۰۷ق به همراهی بربرها و بادیه‌نشینان شمال آفریقا با حمله به قرطبه، حکومت امویان اندلس را سرنگون و حکومت حمودی را پایه‌گذاری کرد.[۱۸] او را فردی مصمم، قوی، عادل، نیکو و سخاوتمند توصیف کرده‌اند[۱۹] و گفته شده در دوران او نور عدالت تابیدن گرفته بود.[۲۰]
بنی‌حمود علی‌رغم نزاع و کشمکش درونی و حملات دشمنان خارجی از جمله امویان، ۴۰ سال قدرت را در اختیار داشتند.[۲۱] در سال ۴۴۶ق پایتخت آنها مورد حمله حاکم غَرْناطه قرار گرفت و دستگاه خلافتشان سرنگون شد.[۲۲]
خلفای حموی
یازده نفر از خاندان بنی‌حمود در مدت ۴۰ ساله حکومت آنها به قدرت رسیدند.[۲۳] در سال‌های پایانی حکومت حمودی اوضاع چنان رو به آشفتگی گذاشت که در سرزمینی به وسعت ۳۰ فرسخ چهار خلیفه از این خاندان حکمرانی می‌کردند.[۲۴] خلفای حمودی به ترتیب دوره خلافت عبارتند از:[۲۵]
- علی بن حمود
- قاسم بن حمود: توسط فرزندان برادرش که خلافت را میراث خود می‌دانستند دستگیر شد و به زندان افتاد و در همان‌جا کشته شد.
- یحیی بن علی: او را فردی اهل لهو و لعب و میگساری[۲۶] و دوران حکومتش را دورانی پر از فتنه توصیف کرده‌اند.[۲۷]
- ادریس بن علی
- محمد بن ادریس
- یحیی بن ادریس
- حسن بن یحیی بن علی
- ادریس بن یحیی بن علی
- محمد المهدی
- ادریس الموفق
- محمد المستعلی
قلمرو حکومت حمودیان
حمودیان ادعای حکومت بر اندلس و کل بخش عربی شبه جزیره ایبِری را داشتند.[۲۸] با این وجود هرگز موفق نشدند به سراسر اندلس حکمرانی کنند.[۲۹] قلمرو آنها محدود به جنوب اسپانیا و شمال آفریقا بود[۳۰] و مناطقی چون سبته[۳۱] قرطبه، جزیره خضراء، غرناطه، و مالقه[۳۲] را در برمی‌گرفت. قرطبه[۳۳] و مالقه[۳۴] پایتخت‌های حکومت حمودی بوده است.
پانویس
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۱-۵۵۲.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ۶۵۳.
- ↑ ابن حزم، جمهره انساب العرب، بی‌تا. ص۵۰.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۶۹.
- ↑ سیوطی، تاريخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۶۱۸.
- ↑ ابن‌الابار، الحله السيراء، ۱۹۸۵م، ج۲، ص۱۸.
- ↑ اب‍ن‌ع‍ذاری، البيان المغرب في أخبار الأندلس و المغرب. ۱۴۰۰ق، ج۳، ص۱۱۹.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، زمستان۱۳۸۸ش. ص۶۸-۶۹.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، زمستان۱۳۸۸ش. ص۷۳.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، زمستان۱۳۸۸ش. ص۶۸-۶۹.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۷۴.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، ص۶۳.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، ص۶۳.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، ص۶۳.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، ص۶۳.
- ↑ دهخدا، لغتنامه
- ↑ اب‍ن‌ع‍ذاری، البيان المغرب فی أخبار الأندلس و المغرب، ۱۴۰۰ق. ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۷۰-۲۷۲: عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ۶۵۶-۶۵۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۷۳؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بی‌تا. ج۱۲، ص۵.
- ↑ تلمسانی، نفح الطيب من غصن الاندلس الرطيب، بی‌تا، ج۱، ص ۴۸۲.
- ↑ حسن ابراهیم. تاریخ سیاسی اسلام، بی‌تا، ج۳، ص۵۳۶.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ج۱، ص۶۷۲-۶۷۳.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ج۱، ص۶۷۲-۶۷۳.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، زمستان۱۳۸۸ش. ص۶۸.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ص۶۵۶-۶۵۸؛ حسن، تاریخ سیاسی اسلام، بی‌تا، ج۳، ص۵۳۵.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ص۶۶۷.
- ↑ خضری، «حموديان و تشيع در اندلس»، ص۶۷.
- ↑ دوزی، Histoire des Musulmans d'Espagne(تاریخ مسلمانان اسپانیا)، ۱۸۶۱م. ج۴، ص۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش. ص۵۵۱-۵۵۲.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ص۶۷۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۷۴-۲۷۵.
- ↑ عنان، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، بی‌تا، ج۱، ص۶۶۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۷۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش. ص۵۵۱-۵۵۲.
منابع
- ابن‌الابار، محمد بن عبدالله، الحله السيراء، قاهره، دار المعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵م.
- ابن‌اثیر، عز الدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار بیروت، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- اب‍ن‌ع‍ذاری، محمد بن محمد، البيان المغرب في أخبار الأندلس و المغرب. بیروت، دار الثقافة، ۱۴۰۰ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، البدایه و النهایه، تصحیح: خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- تلمسانی، نفح الطيب من غصن الاندلس الرطيب، دار الفكر للطباعه والنشر والتوزيع، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- حسن، حسن ابراهیم، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، بی‌تا.
- خضری، سید احمد، «حموديان و تشيع در اندلس»، در مجله مطالعات تاريخ اسلام، سال اول، شماره۳ ، زمستان۱۳۸۸ش.
- دوزی، راینهارت، تاریخ مسلمانان اسپانیا: تا فتح اندلس توسط المرابطون(Histoire des Musulmans d'Espagne : jusqu'à la conquête de l'Andalousie par les Almoravides)،بی‌نا، ۱۸۶۱م.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر، تاريخ الخلفاء بیروت، دار صادر، ۱۴۱۷هق.
- عنان، محمدعبد‌الله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بی‌تا.
- مراکشی، عبدالواحد بن علی، المعجب في تلخیص أخبار المغرب، لیدن، بریل، بی‌تا.
- والی، فاضل فتحی، الفتن و النکبات الخاصه و اثرها فی الشعر الاندلسی، حایل، دار الاندلس، بی‌تا.