حکومت صفی
 مقبره بزرگان خاندان صفی (گنبد سبز) | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | خاندان علی صفی |
| خاستگاه | قم |
| عصر | قرن هشتم و نهم هجری قمری |
| مذهب | شیعه |
| مکان استقرار | قم |
| حکومت | |
| شروع حکومت | ۷۳۶ق |
| پایان حکومت | ۸۱۶ق |
| گستره حکومت | شهر قم |
| حاکمان | خواجه علی اصیل • خواجه علی صفی • خواجه ابراهیم صفی • خواجه اصیل‌الدین صفی • خواجه فخر الدین ابراهیم قمی • خواجه محمد قمی |
حکومت صَفی یا حکومت علی‌صفی (۷۳۶-۸۱۶ق/۱۳۳۵-۱۴۱۳م) حکومت خاندانی شیعه به نام خاندان صفی بود که هشتاد سال بر قم فرمان راندند. سیاست مداراگرانۀ خاندان صفی در برابر همسایگان، سبب امنیت قم در دوران پس از حمله مغولان شده بود. از آثار به‌جاماندۀ حکومت خاندان صفی می‌توان به برخی بقعه‌های شهر قم و ترجمه‌ای از تاریخ قم اشاره کرد.
اولین حاکم خاندانِ صفی، خواجه علی اصیل، پس از فروپاشی حکومت ایلخانان، در حدود سال ۷۳۶ق قدرت را در قم به دست گرفت. دومین حاکم این خاندان، خواجه علی صفی توانست حملۀ امیر ولی استرآبادی به قم را دفع کند. بعد از او، خواجه ابراهیم صفی به درخواست همکاری تیمور گورکانی پاسخ مثبت داد. سپس، خواجه اصیل‌الدین با منصور مظفری روابط دوستانه برقرار کرد و در مقابل حمله سلطان زین‌العابدین از خاندان آل مظفر مقاومت کرد. آخرین حاکم خاندان صفی، خواجه محمد قمی، با اسکندر بن عُمَرشیخ مقابله کرد؛ اما در سال ۸۱۴ق با خیانت همراهانش کشته شد.
معرفی
خاندان صفی طی سال‌های ۷۳۶ تا ۸۱۶ق (هشتاد سال) بر شهر قم حکومت کردند.[۱] به گفتۀ پژوهشگران تاریخ، سیاستِ مداراگرانۀ خاندان صفی با قدرت‌های همجوار خود باعث شد تا در مدت حکومت آنها، شهر قم از هرگونه تجاوز و حمله دور باشد.[۲] برخی آثار اسلامی قم، از دوران حکومت خاندان صفی بر جا مانده است.[۳]
تاریخچه
آغاز حکومت
به‌گفتۀ تاریخ‌نگاران، قم در سال ۶۲۱ق توسط مغولان غارت شد و طی سال‌های پس از حملۀ مغول، مانند دیگر بخش‌های ایران تحت فرمانروایی ایلخانان بود.[۴] با فروپاشی حکومت ایلخانان در حدود ۷۳۶ق، قسمت‌های مختلف ایران به صورتِ ملوک‌الطوایفی درآمد.[۵] در این زمان خاندان صفی حکومت قم را به دست گرفت.[۶] خواجه علی اصیل را اولین حاکمِ خاندان صفی برشمرده‌اند که حکومتش در حدود ۷۵۹ق به پایان رسید.[۷]
پیشگیری از حملۀ حاکم مازندران به قم
دومین حاکم شناخته‌شدۀ خاندان صفی را خواجه علی صفی برشمرده‌اند.[۸] در سال ۷۷۴ق امیر ولی استرآبادی (حاکم وقت گرگان و مازندران) قصد حمله به قم را داشت؛ اما خواجه علی صفی قمی با ارسال نامه به محمود شاه مظفری (حاکم وقتِ اصفهان) از او درخواست کمک کرد.[۹] وقتی امیر ولی از آمادگی مردم قم با خبر شد، از تصرف قم منصرف شد و پس از فتح ساوه به مازندران بازگشت.[۱۰] طبق اسناد به جا مانده، خواجه علی صفی تا ۷۸۰ق حاکم قم بوده است.[۱۱]
همکاری حاکمان قم با تیمور گورکانی و منصور مظفری
بعد از خواجه علی صفی، خواجه ابراهیم صفی حاکم قم شد.[۱۲] طبق گزارش‌های تاریخی، تیمور گورکانی در سال ۷۸۴ق او را به همکاری دعوت کرد و او چاره‌ای جز پذیرفتن این دعوت نداشت.[۱۳] پس از او خواجه عمادالدین محمود قمی تا سال ۷۹۱ق عهده‌دار حکومت قم شد.[۱۴] پس از او فردی به نام خواجه اصیل‌الدین صفی حاکم قم شد و با منصور مظفری (آخرین پادشاه سلسلهٔ آل مظفر، متوفای ۷۹۵ق) روابط دوستانه برقرار کرد.[۱۵] در این دوران سلطان زین العابدین (از شاهان آل مظفر) به قم حمله کرد و خواجه اصیل‌الدین بر او پیروز شد.[۱۶] پس از او خواجه فخرالدین ابراهیم قمی حاکم قم شد.[۱۷]
حملۀ اسکندر بن عُمَرشیخ و سقوط حکومت صفی
خواجه محمد قمی را ششمین و آخرین حاکم خاندان صفی در قم برشمرده‌اند.[۱۸] زمانِ آغاز حکومت او مشخص نیست؛ اما طبق اسناد به‌جامانده، او در سال ۸۰۷ق حاکم قم بوده است.[۱۹] در سال ۸۱۴ق اسکندر بن عمرشیخ، نوۀ تیمور گورکانی، بر مناطق مرکزی ایران مسلط شد و اصفهان را پایتخت خود اعلام کرد.[۲۰] خواجه محمد قمی برای مقابله با اسکندر، با قَرا‌یوسف (حاکم شیعۀ قراقویونلوها) هم‌پیمان شد.[۲۱] اسکندر سه بار به شهر قم حمله کرد؛ اما نتوانست وارد قلعۀ قم شود.[۲۲]
طبق گزارش منابع تاریخی، در نهایت فردی به نام «مظفر فراهانی» که از معاونان خواجه محمد قمی بود به او خیانت کرد و دروازۀ قلعه را به روی لشکریان اسکندر باز کرد.[۲۳] طبق اسناد تاریخی، خواجه محمد و برادرزاده‌اش خواجه محمود بن ابراهیم قمی را تحویل یاران اسکندر دادند و آنها را به اصفهان منتقل کردند و پس از شکنجه کشتند.[۲۴]
آثار به جا مانده
به گزارش سید حسین مدرسی طباطبایی، اسلام‌شناس و پژوهشگر تاریخ، از این دوران سکه‌ای به‌جامانده که روی آن عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» ضرب شده است.[۲۵] همچنین از دیگر آثار به جا مانده از این دوران، ترجمۀ «تاریخ قم» به دستور خواجه ابراهیم صفی است که اصل این کتاب را صاحب بن عباد، یکی از وزیران آل‌بویه در سال ۳۷۸ق نوشته است.[۲۶]
بقعۀ امام‌زادگان در قم
به‌گفتۀ مدرسی، بناهای باقیمانده از این دوران عبارتند از بقعۀ چهار تن از نوادگان امام صادق(ع) به نام‌های خدیجه خاتون در پنج فرسنگی جنوب قم،[۲۷] بقعۀ معروف به سید سربخش،[۲۸] بقعۀ امامزاده احمد بن قاسم،[یادداشت ۱][۲۹] بقعۀ شاهزاده ابراهیم.[۳۰]
مقبره‌های گنبد سبز
در محلۀ دروازه کاشان یا گنبد سبز قم (جنب گلزار شهدای قم)، سه مقبره دیده می‌شود که متعلق به بزرگانِ خاندان صفی است.[۳۱] مقبرۀ جنوبی مدفن خواجه اصیل‌الدین و فرزندش علی اصیل، ساخته شده در سال ۷۶۱ق است.[۳۲] گنبد میانی آرامگاه خواجه شمس‌الدین محمد، خواجه جمال‌الدین علی صفی، فرزند او جلال‌الدین و برادرش عمادالدین محمود قمی ذکر شده و در سال ۷۹۲ق ساخته شده است.[۳۳] کتیبه مختص به اسامی مدفونین در مقبرۀ شمالی از بین رفته در این خصوص اطلاعاتی وجود ندارد.[۳۴]
تزیینات این بناها و انواع گچبری‌های درون آن را متأثر از گنبد سلطانیه زنجان دانسته‌اند.[۳۵]
پانویس
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۷۸.
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۷۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۲۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، ۱۳۶۴ش، ص۱۲.
- ↑ مدرسی طباطبایی، قم‌نامه، ۱۳۶۴ش، ص۱۱.
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۷۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۲۴.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۲۴.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴۸۴.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴۸۴.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۲۴.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۲۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۲۸.
- ↑ «حکمرانی خاندان صفی بر مقابر گنبد سبز قم»، خبرگزاری مهر.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۲۹.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۲۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۳۰.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ق، ج۳، ص۴۸۳؛ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۱۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام»، ص۳۱.
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۷۹.
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۸۲.
- ↑ رحمتی، سقوط حکومت شیعۀ صفی در قم»، ص۸۳.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، ۱۳۸۰ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۲۷.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۶۴.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۳۷.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۴۲.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۴۸.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۲۸.
- ↑ «حکمرانی خاندان صفی بر مقابر گنبد سبز قم»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «مقابر گنبد سبز؛ یادگاری از قرن هشتم در قم»، ایسنا.
- ↑ مدرسی طباطبایی، «خاندان علی صفی: شهریاران گمنام ۲»، ص۵۵، «مقابر گنبد سبز؛ یادگاری از قرن هشتم در قم»، ایسنا.
- ↑ «مقابر گنبد سبز؛ یادگاری از قرن هشتم در قم»، ایسنا.
- ↑ «مقابر گنبد سبز بازمانده از احیاکنندگان قم در دوره اسلامی»، سایت میراث فرهنگی قم.
یادداشت
- ↑ احمد فرزند قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق(ع)
منابع
- حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۰ش.
- «حکمرانی خاندان صفی بر مقابر گنبد سبز قم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- رحمتی, محمدرضا، «سقوط حکومت شیعة صفی در قم». پژوهش های تاریخی، شماره پیاپی ۵۸، تیر ۱۴۰۲ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، «خاندان علی صفی شهریارانی گمنام (۲)»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۷، ۱۳۵۲ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، «خاندان علی صفی شهریارانی گمنام»، بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۴ و ۴۵، ۱۳۵۲ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، قم نامه (مجموعه مقالات و نامه‌ها درباره قم)، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
- «مقابر گنبد سبز بازمانده از احیاکنندگان قم در دوره اسلامی»، سایت میراث فرهنگی قم، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.
- «مقابر گنبد سبز؛ یادگاری از قرن هشتم در قم»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ فروردین ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۳ش.