آیه ۱۶۰ سوره انعام
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | انعام |
| شماره آیه | ۱۶۰ |
| جزء | ۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| آیات مرتبط | آیه ۸۴ سوره قصص و آیه ۲۶۱ سوره بقره و آیه ۱۰ سوره زمر |
آیه ۱۶۰ سوره انعام اشاره به پاداش ده برابری اعمال نیک انسان از سوی خدا دارد و در مقابل اعمال بد انسان فقط یک عقاب در پی خواهد داشت و اینکه خداوند به هیچ کسی ظلم نخواهد کرد.
در تفاسیر منظور از حسنه را ولایت اهل‌بیت(ع)، توحید، و هرگونه کار نیک، فکر نیک و عقیده نیک دانسته‌اند و منظور از سیئه را دشمنی با اهل‌بیت(ع)، شرک و هرگونه کار بد، فکر بد و عقیده بد دانسته‌اند. برخی از مفسران ثواب و عقاب را برای عملی دانسته‌اند که تا روز قیامت تداوم داشته باشد و از بین نرود. این آیه اگرچه در مورد اعمال نیک و بد است؛ ولی گفته شده بر اساس روایات، نیت عمل خوب نیز پاداش دارد، درحالی‌که نیت عمل بد تا به مرحله عمل نرسد، عقاب ندارد.
از مضمون این آیه در تعدادی از اشعار فارسی استفاده شده است.
رحمت و عدل خداوند نسبت به بندگان
آیه ۱۶۰ سوره انعام را بیان‌گر رحمت و پاداش وسيع خداوند می‌دانند كه در انتظار افراد نيكوكار است و تهديدهایی را که در آيۀ گذشته بیان کرده، با اين تشويق‌ها تعدیل مى‌كند.[۱] این آیه را در حقیقت بیان‌کننده شیوه تربیتی اسلام می‌دانند که پاداش باید بیشتر از تنبیه باشد و از طرفی دیگر این نکته را می‌رساند که خداوند در پاداش‌ها با فضل خود و در عقاب‌ها با عدل خود با بندگان رفتار می‌کند.[۲]
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌گوید، خداوند یک عمل نيک را ده برابر و یک گناه را به همان میزان حساب مى‌كند و در حساب‌رسی به اعمال بندگان به هیچ کسی ظلم نمى‌كند؛ يعنى از پاداش اعمال نیک آنها نمى‌كاهد و در مقابل كيفر اعمال بد را بيشتر نمى‌دهد.[۳] به‌گفته شیخ طبرسی، چند برابر پاداش دادن اعمال نیک در آیات دیگری نیز اشاره شده است ازجمله طبق آیه ۲۶۱ سوره بقره پاداش اعمال نیک هفتصد برابر و طبق آیه ۲۴۵ سوره بقره چندین برابر ذکر شده است.[۴] جوادی آملی از مفسران شیعه نیز با توجه به جمله پایانی این آیه و آیات مشابه آن مانند آیه ۴۹ و ۱۲۴ سوره نساء، می‌گوید، خداوند به‌اندازه ذره‌ای به کسی ستم نمی‌کند، نه به نیکوکاران و نه به بدکاران.[۵]
﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ ١٦٠﴾ [انعام:160]﴿هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت، و هر کس کار بدی بیاورد، جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود ١٦٠﴾
آیه ۱۶۰ سوره انعام را نشانه رحمت و عدل خداوند دانسته‌اند[۶] که با آیات ۸۴ سوره قصص، ۲۶۱ سوره بقره و ۱۰ سوره زمر مضمونی مشابه دارد.[۷] محمدجواد مغنیه با استناد به سخن پیامبر(ص) درباره این آیه، عاقبت شومی را برای انسان‌هایی ترسیم می‌کند که با وجود پاداش ده برابری اعمال نیک، باز گناهانشان بر کارهای نیکشان سبقت بگیرد.[۸]
منظور از حسنه و سیئه در آیه
تفاسیر روایی با استناد به احادیث، حسنه را دوست‌داشتن و ولایت اهل‌بیت(ع) و سیئه را به دشمنی اهل‌بیت(ع) تأویل کرده‌اند.[۹] به عقیده شیخ طبرسی، منظور از «حسنه» توحيد و منظور از «سيئه» شرک است؛ زیرا اصل نيكی‌ها، توحید و اصل بدی‌ها، شرک است.[۱۰] مکارم شیرازی نیز «حسنه» و «سیئه» را هرگونه كار نیک، فكر نیک و عقیدۀ نیک و یا بد می‌داند.[۱۱]
به‌گفته محسن قرائتی، اگرچه این آيه مربوط به کارهای نیک و بد است، ولی طبق روايت، کسی‌که نيّت انجام عمل خير داشته باشد، نیز پاداش می‌بیند، درحالی‌که نيّت سوء تا به مرحله عمل نرسد، كيفر ندارد و اين فضل الهى است.[۱۲] به باور او مقصود از «مثل» در این آيه، عدد نیست؛ بلكه كيفيّت و اهمیت عمل مهم است؛ به همین دلیل کفاره کسی‌که یک روز در ماه رمضان، روزه نمی‌گیرد، برابر با ۶۰ روز روزه در غير ماه رمضان است.[۱۳]
لزوم حفظ اعمال نیک تا روز قیامت
آیت‌الله جوادی آملی با توجه به واژه «جاء» در آیه معتقد است پاداش ده برابری برای اعمال نیکی در نظر گرفته می‌شود که با گناه از بین نرود و در روز قیامت به محضر الهی عرضه شود، چنانچه بعضی از گناهان هم به‌وسیله توبه و انجام اعمال نیک به حسنه تبدیل شوند.[۱۴]
استفاده از آیه در شعر فارسی
آیه ۱۶۰ سوره انعام در ادبیات فارسی نیز بازتاب داشته است؛ به عنوان مثال سعدی در بوستان خود آورده است:
یا نظامی گنجوی در دیوان مخزن الاسرار چنین آورده است:
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۵۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۵۹۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۳۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۶۰۲.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۱ش، ج۲۷، ص۶۰۶.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۶، ص۳۴۸.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۱ش، ج۲۷، ص۶۰۲.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۳۹؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۶۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۵۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۵۹۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۵۹۳.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۱ش، ج۲۷، ص۵۹۶.
- ↑ سعدی شیرازی، شرح بوستان، ۱۳۵۶ش، باب هفتم در عالم تربیت، حکایت ۲۱، ص۳۳۸.
- ↑ نظامی گنجوی، مخزن الاسرار، بخش ۲۲، در سایت گنجور.
منابع
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه(ع)، تصحیح و تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.
- جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم(ج۲۷)، تحقیق: محمد فراهانی، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، شرح بوستان، شرح: محمد خزائلی، تهران، جاویدان، ۱۳۵۶ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسی القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح: هاشم رسولی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۳۹ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تصحیح: محمد کاظم، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، مخزن الاسرار، بخش ۲۲ - مقالت دوم، سایت گنجور.