معماری اسلامی

افزودن پیوند
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از معماری جهان اسلام)
نقاشی میدان نقش جهان در شهر اصفهان، از یک معمار فرانسوی، در دهه ۱۸۰۰ میلادی.

معماری اسلامی بخش مهمی از تاریخ معماری جهان است که به گفته تاریخ‌نگاران، اولین هنر سازگار با مفاهیم اسلامی و مورد پذیرش از سوی مسلمانان است. برخی از محققان معماری اسلامی را برگرفته از معماری بیزانسی و ساسانی دانسته و برخی دیگر آن را بدیع و متأثر از مبانی اسلامی چون توحید و عدالت دانسته‌اند. رنگ‌های استفاده شده در معماری اسلامی، برگرفته از قرآن دانسته شده و کاشی، گچ و آجر بیشترین مصالح مورد استفاده در این نوع از معماری قلمداد شده است.

مسجد، آرامگاه و مدارس علمیه بیش از هر بنای دیگری نمایشگرِ معماریِ اسلامی دانسته شده و در طول دوره اسلامی معماران برجسته‌ای ظهور یافته‌اند. سبک خاص معماری اسلامی بر سازه‌های دنیای مدرن نیز سایه افکنده و برخی از بناها نظیر برج آزادی در تهران و مسجد آیکونیک در شهر دبی، حاصل تلفیق نگاه مدرن و اسلامی در معماری است.

چیستی و اهمیت معماری اسلامی

از نظر تاریخ‌نگاران، معماری اسلامی اولین هنری بشمار می‌آید که توانسته خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد.[۱]

در خصوصِ هویتِ معماری اسلامی نظراتی وجود دارد: برخی از پژوهشگران، معماری اسلامی را به معماری بوجود آمده در جغرافیای جهان اسلام، تعریف کرده، برخی آن را ساخت سازه‌هایی با کارکرد مذهبی و رعایت حدود شرعی دانسته و برخی دیگر برای معرفی آن به جلوه‌های بصری نظیر قوس، گنبد، مناره و محراب اشاره کرده و برخی دیگر نیز معماری پدید آمده از جهان‌بینی اسلامی را به عنوان معماری اسلام پذیرفته‌اند.[۲]

به گفته محققان، معماری دوره اسلامی، بخش مهمی از تاریخ معماری جهان است که در عین شکوه ظاهری، کارکردی معنوی را دنبال می‌کند.[۳]

به گفته برخی از پژوهشگران، در معماری اسلامی تقلید و اصول معماری بیگانه نقش کمرنگی دارد؛[۴] اما در مقابل برخی دیگر، معماری اسلامی را برگرفته از نگاره‌های گیاهی و هندسی در معماری ساسانی و بیزانسی دانسته‌اند که با توجه به حرمت مجسمه‌سازی در اسلام، رنگ انتزاعی‌تر به خود گرفته است.[۵]

پژوهشگران بر این باورند که مهم‌ترین ویژگی در معماری اسلامی در کارکرد سازه‌ای آن جلوه‌گر شده است؛ چرا که میان اصل عبادت و فضای مناسب برای آن، تناسبی بدیع ایجاد کرده است.[۶]

مبانی نظری معماری اسلامی

برخی از پژوهشگران هنر اسلامی معتقدند که مؤلفه «خدامحوری»، در همه اجزای بنای اسلامی ظهور داشته و شعار «لا اله الا الله» را تداعی می‌کند؛ به طوری که بنا دارای مرکزیت واحد بوده و فضای بیرونی و درونی خصوصاً با بهره‌گیری از آیات الهی، انسان را به همان نقطه واحد دعوت می‌کند.[۷]

آن‌ها بر این باورند که معماران مسلمان، بنا را به گونه‌ای طراحی می‌کردند که همه اجزای آن، مظهری از مظاهر الله بوده و ترجمانی از آیه ۱۱۵ سوره بقره [یادداشت ۱] باشد.[۸]

تیتوس بورکهارت، پژوهشگر هنر اسلامی، معتقد است آنچه مسجد قرطبه یا مدرسه بزرگ سمرقند را از یک سو به آرامگاه عارفی در مغرب یا بنایی در ترکمنستان پیوند می‌زند، نور واحدی است که ضامن وحدت معماری اسلامی است که از «توحید» سرچشمه می‌گیرد.[۹]

برخی دیگر از محققان، «عدالت‌محوری» را به مهم‌ترین اصل در آثار هنری دوران اسلامی دانسته و آن را سرچشمه سایر اصول تلقی کرده‌اند.[۱۰] برخی دیگر نیز با رویکردی عرفانی به اصل «سیر از کثرت به وحدت» اشاره داشته و آن‌ را نماد توحید در هنر معماری اسلامی دانسته‌اند.[۱۱]

جلوه‌های بصری معماری اسلامی

ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در سازه، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و بالاخره تزئینات خیره‌کننده از جمله ویژگی‌های ظاهری اصلی در معماری اسلامی به حساب آمده است.[۱۲]

محققان، جلوه‌های بصری معماری اسلامی را در دو گروه بناهای مذهبی و بناهای غیر مذهبی جست‌وجو کرده‌اند. بناهای مذهبی را می‌توان در مساجد، آرامگاه‌ها، مدارس علمیه، حسینیه‌ها، تکایا، سقاخانه‌ها، خانقاه‌ها و مصلی‌ها دسته‌بندی کرد[۱۳] و بناهای غیرمذهبی را در خانه‌ها، قنات‌ها، باغ‌ها، رصدخانه‌ها، کبوترخانه‌ها، یخچال‌ها، پل‌ها، کاخ‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، قلعه‌ها و آب‌انبارها.[۱۴]

برخی از مستشرقان، خانهٔ کعبه و ویژگی ظاهری آن‌ را به عنوان خاستگاه معماری اسلامی دانسته[۱۵]و برخی دیگر نیز در این خصوص، از دو سازه مسجد و کاخ یاد کرده و بناهای دیگری همچون کاروانسرا، مدرسه‌های علمیه و مکتب‌خانه را برگرفته از سبک‌های معماری به‌کاررفته در مسجد و کاخ می‌دانند.[۱۶]

سید حسین نصر، فیلسوف و هنرپژوه شیعه نیز محوریت مسجد در معماری اسلامی را گویای قدسی‌بودن آن دانسته و مسجدگونه‌بودن بناهای اسلامی را به‌واسطه نبوغ معمارانی می‌داند که با این کار، حضور خداوند و یاد او را در امور عادی زندگی روزانه جاری ساخته‌اند.[۱۷]

در مقابل، برخی نیز خاستگاه دانستن مسجد برای معماری اسلامی را از سر بی‌دقتی و نادیده‌انگاشتن جنبه‌های کارکردی این سبک از معماری دانسته‌اند.[۱۸]

رنگ در معماری اسلامی

نمای درونی از مسجد نصیرالملک واقع در ایران، استان فارس، شهر شیراز

پژوهشگران بر این باورند که رنگ‌های به‌کاررفته در هنر معماری اسلامی (یعنی فیروزه‌ای، سبز، آبی، زرد، لاجوردی، سفید و سیاه) هرگز به‌صورت تصادفی انتخاب نشده و در واقع این رنگ‌ها همان رنگ‌هایی است که در قرآن نیز از آنها به نوعی نام برده شده است.[یادداشت ۲] ازاین‌رو، رنگ‌ها در معماری اسلامی خصوصاً در معماری مساجد جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارد.[۱۹]

مسجد نصیرالملک شیراز که به‌دلیل تزئینات خاص‌اش به «نگین مساجد ایران» شهرت یافته است، نمونه‌ای از حضور عنصر رنگ در معماری اسلامی است.[۲۰]

مصالح مورد استفاده در معماری اسلامی

پژوهشگران بر این باورند که تا پیش از ظهور اسلام، نقش‌پردازی‌ها در معماری، تنها با گچ‌بری انجام می‌شد، اما پس از ظهور اسلام و به‌ویژه در زمان سلجوقیان نقش‌پردازی با آجر رونق یافته و پس از آن در روزگار مغولان و تیموریان بهره‌گیری از کاشی نیز به گچ‌بری و آجرکاری افزوده شد.[۲۱]

پژوهشگران معتقدند که کاشی‌کاری به‌ویژه در مساجد ارزشمندترین نمود قدسیت در هنر معماری اسلامی بوده که به‌صورت سمبُلیک، ناظر به عالم مثال است.[۲۲]

تاریخ و مکاتب معماری اسلامی

تاریخ‌نگاران هر گونه سنت و شیوه معماری عربی را تا پیش از ظهور اسلام، نفی کرده‌اند.[۲۳] اما پس از ظهور اسلام، مکاتب مختلف هنر معماری شکل گرفت؛ به عنوان مثال مکتب معماری سوریه و مصر، مکتب مغرب، مکتب ایران، مکتب عثمانی، مکتب هند از جمله مکاتب مهم معماری است که پژوهشگران، ویژگی‌های هر کدام از این مکاتب را در دوره‌های مختلف تاریخی بیان کرده‌اند.[۲۴]

مسجد

مقالهٔ اصلی: مسجد

مسجد را اصلی‌ترین نمود معماری اسلامی دانسته‌اند.[۲۵] در حالی که مساجد در مناطق مختلف جهان، علی رغم شباهت‌های ظاهری بسیار، پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن منطقه نیز شده است تا جایی که معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی‌های معماری بومی آن سرزمین نیز هست.[۲۶]

گنبدهای مرکزی مسجد اَیا صوفیه، استانبول، ترکیه.

مسجدها را با توجه به سبک معماری آن به سه بخش، تقسیم کرده‌اند:

  • مسجدهایی با سقف و صاف و نقشه مستطیل.
  • مسجدهایی گنبددار و چهار ایوانی (مربوط به قرن دوازدهم قمری).
  • مسجدهای چند گنبد (به سبک عثمانی، نظیر مسجد ایاصوفیه.)[۲۷]

به گفته محمدکریم پیرنیا، استاد و پژوهشگر معماری اسلامی، نخستین مسجد ایرانی که با سبک کاملاً ساسانی ساخته شده است، مسجد جامع فَهرَج، در شهر یزد است.[۲۸]

به بیان برخی، مسجد صخره کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی است که در شکل اصلی‌اش باقی مانده و بیشتر آثار معماری مربوط به سده اول قمری در آن قابل مشاهده است.[۲۹]

آرامگاه

رابرت هیلن‌برند (Robert Hillenbrand) استاد گروه هنر اسلامی در دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند، بر این باور است که آرامگاه، پس از مسجد، متداول‌ترین بنای عمومی در معماری اسلامی است که از بافت و فرهنگ جامعه خود، ریشه گرفته است.[۳۰]

بنای آرامگاه پیامبر(ص) و ائمه(ع) و امامزادگان که از آن با عنوان مشاهد مشرفه یاد می‌شود، از مهم‌ترین آثار در این دسته است که به اعتقاد برخی، طراحی و ساخت این سازه‌ها را می‌توان از شاهکارهای معماری اسلامی دانست.[۳۱] برخی راز شگفت‌انگیزی هنر معمارانِ مشاهد مشرفه را تزکیه نفس، خلوص نیت و عشق و ارادت ایشان به معصومان(ع) دانسته‌اند.[۳۲]

مدرسه‌های علمیه

اسکناس هزار ریالی با طرح مدرسه فیضیه قم

به گفته پژوهشگران، در صدر اسلام، مساجد، محل تحصیل علوم دینی بود اما در سده‌های بعد، فضای آموزشی، جدا شد که اولین مدرسه ثبت شده، مربوط به مذهب مالکی و اواخر سده سوم هجری قمری در شهر نیشابور است.[۳۳]

برخی، معماری مدرسه‌های علمیه را نماد پیوند علم و دین دانسته و بر این باورند که معماران مسلمان همه شئون مادی مدارس (اعم از ظاهر بنا، مصالح و شرایط محیطی) را به باطنی معنوی گره زده‌اند.[۳۴] از منظر معماران، مدارس علمیه، به سبب اقتضائات سکونت دائمی و نیازهای تحصیلی طلاب علوم دینی، جنبه‌های بیشتری از هنر معماری اسلامی را جلوه می‌دهند.[۳۵]

مدرسه علمیه فیضیه قم که به بیان برخی مربوط به قرن ششم هجری قمری بوده و از اواخر قرن یازدهم بازسازی شده و با این نام شناخته شده است، نمونه‌ای گویا از معماری اسلامی در ساخت مدارس است.[۳۶]

معماران دوره اسلامی

در دوره اسلامی، معماران بسیاری ظهور کرده‌اند که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:[۳۷]

نام سده اثر شاخص
سعید بن جعفر البنّا ششم برج فیروزآباد فارس
بدرالدین تبریزی هفتم قبه کبود و مقبره جلال‌الدین رومی در قونیه
زین‌العابدین معمار هفتم مسجد جامع ارومیه
سعد بن محمد کدوک البنّای یزدی هشتم گنبد مسجد جامع یزد
تقی سلطان قمی دهم مدرسه فیضیه قم
ابراهیم بن استاد اسماعیل بنّای اصفهانی یازدهم مسجد جامع اصفهان
سلطان حسین بنا قمی یازدهم آستانه حرم کاظمین در عراق
سلطان محمد یزدی یازدهم حمام و کاروانسرای گنجعلی‌خان در کرمان
علی‌اکبر مهندس یازدهم مسجد جامع اصفهان
حاجی ابوالحسن نوایی سیزدهم تالار آینه در کاخ گلستان تهران
عبدالله‌خان معمار سیزدهم عمارت چشمه در کاخ گلستان تهران
محمد ابراهیم خان معمارباشی سیزدهم تکیه سید نصرالدین در تهران و میدان توپخانه
علی محمد صانعی معمارباشی چهاردهم دودکش هفده متری ضرابخانه و کاخ جعفر قلیخان اسعد
محمد شیرازی چهاردهم آستانه حرم حضرت معصومه(س) (صحن جدید)
کوروش فرزامی چهاردهم سردر دانشگاه تهران
حسین لُرزاده چهاردهم معماری و تعمیر حرم امام حسین(ع)، مسجد اعظم قم و آرامگاه فردوسی.

معماری و شهرسازی اسلامی در دنیای مدرن

مسجد آیکونیک، در دبی، امارات متحده عربی

به بیان برخی از محققان، پاسخگویی نیازهای پیچیده انسان مدرن (نظیر مدنیت، توسعه پایدار، عدالت اجتماعی و…) از یکسو و لزوم انتقال نمادهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در یک تمدن، از سوی دیگر، رجوع به منابع اصیل معماری اسلامی را در طراحی الگوهای توسعه شهری مدرن، ضرورت بخشیده است.[۳۸] در این راستا، آثاری چون تئاتر شهر (اثر سردار افخمی)، موزه هنرهای معاصر (اثر کامران دیبا) و برج آزادی (اثر حسین امانت) نمونه‌های تلفیقی از معماری اسلامی و ایرانی هستند.[۳۹]

برخی، بنای مسجد نور در دبی (اثر شرکت معماری NUDES) و مسجد آیکونیک (اثر شرکت LYX arkitekter) را نیز این دست به‌شمار می‌آورند.[۴۰] به گفته سازندگان مسجد آیکونیک، این مسجد دارای هشت درب است تا درب‌های هشتگانه بهشت و نیز هشت فرشته حامل عرش الهی را تداعی کند.[۴۱]

جستارهای وابسته

نگارخانه

پانویس

  1. ↑ طالبیان، «نقش فرهنگ و تمدن اسلامی در معماری ایرانی»، ص۱
  2. ↑ نگاه کنید به حاجی قاسمی، «تأملی در مفهوم معماری اسلامی ایران و راه فهم آن»، ص۵۲.
  3. ↑ حاج سید جوادی، «تأملی در مفهوم قدر»، ص۸۸.
  4. ↑ قربانی، «ضرورت بررسی شاخص‌های معماری ایرانی اسلامی»، ص۱.
  5. ↑ نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۰.
  6. ↑ نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۴.
  7. ↑ سهیل عمر، هنر اسلامی، ۱۳۸۰ش، ص۸۴–۸۹.
  8. ↑ بمانیان، «بررسی نقش خدا محوری در معماری مسلمانان»، ص۴۳.
  9. ↑ بورکهارت «ارزش‌های جاودان در هنر اسلامی»، ص۲۰۷.
  10. ↑ نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۱۴.
  11. ↑ نگاه کنید به نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۱۵.
  12. ↑ طالبیان، «نقش فرهنگ و تمدن اسلامی در معماری ایرانی»، ص۱
  13. ↑ نگاه کنید به مشتاق، هنر و معماری ایران در دوره باستان و دوره اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۶.
  14. ↑ نگاه کنید به مشتاق، هنر و معماری ایران در دوره باستان و دوره اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۶.
  15. ↑ نگاه کنید به نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۰.
  16. ↑ هوگ، سبک‌شناسی هنر معماری، ۱۳۷۵ش، ص۲۰.
  17. ↑ نصر، «هنر دینی، هنر سنّتی، هنر مقدس»، ص۵۱.
  18. ↑ نگاه کنید به نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۵.
  19. ↑ عقیلی، «ارتباط و پیوستگی رنگ در قرآن و معماری مسجد در تمدن اسلامی«، ص۱۲۳.
  20. ↑ عوض‌نژاد، مطالعه و بررسی رنگ در معماری مسجد نصیرالملک شیراز، ص۲۳.
  21. ↑ نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۱.
  22. ↑ جمالی، «بررسی تطبیقی تزئینات کاشی کاری در معماری مساجد«، ص۹۴.
  23. ↑ هوگ، سبک‌شناسی هنر معماری، ۱۳۷۵ش، ص۲۳.
  24. ↑ نگاه کنید به هوگ، سبک‌شناسی هنر معماری، ۱۳۷۵ش، ص۲۰۵–۲۲۷.
  25. ↑ ر.ک هوگ، سبک‌شناسی هنر معماری، ۱۳۷۵ش، ص۲۰.
  26. ↑ پاپا، معماری اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۹.
  27. ↑ هوگ، سبک‌شناسی هنر معماری، ۱۳۷۵ش، ص۲۰۳.
  28. ↑ نقره‌کار، مبانی نظری معماری، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۲.
  29. ↑ «کهن‌ترین شاهکار معماری اسلامی»، خبرگزاری فارس.
  30. ↑ هیلن براند، معماری اسلامی، ۱۳۹۱ش، ص۲۳.
  31. ↑ نگاه کنید به اورعی زارع، طرح‌های بازسازی و معماری حرم امام حسین(ع)؛ ۵ نکته در مورد معماری حرم حضرت معصومه(س)، سایت نیارش گستر؛ شاهکار هنر ایرانی در نجف اشرف، سایت خبری مهر.
  32. ↑ حرم رضوی؛ جلوه­ گاه هنر و معماری ایرانی اسلامی، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  33. ↑ مشتاق، هنر و معماری ایران در دوران باستان و دوره اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۴.
  34. ↑ کاظمی، «بازشناسی پیوند مدرسه علمیه و مصلا در معماری مدرسه مصلای یزد «ص۸۹–۹۱.
  35. ↑ طراحی حوزه علمیه، سایت طرح معماری ایوان.
  36. ↑ نگاه کنید به مدرسی طباطبایی، «مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)»، ص۱۲۷-۱۲۸.
  37. ↑ معماران دوران اسلامی در ایران، سایت خبری ویستا.
  38. ↑ قربانی، «ضرورت بررسی شاخص‌های معماری ایرانی اسلامی»، ص۱.
  39. ↑ مهدوی، معماری مدرن ایرانی، سایت ویرگول.
  40. ↑ پروژه مسجد آیکونیک، سایت خانه معماری
  41. ↑ پروژه مسجد آیکونیک، سایت خانه معماری
  42. ↑ روزی برای سلطانیه، سایت ایسنا.
  43. ↑ کریمی، تاج محل.

یادداشت

  1. ↑ «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» [ترجمه] مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بی‌نیاز و داناست!
  2. ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به سوره بقره، آیه ۶۹؛ سوره طه، آیه ۱۰۲؛ سوره کهف، آیه ۳۱؛ سوره فاطر، آیه۲۷؛ سوره یس، آیه ۸۰؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۷–۱۰۶.

منابع

برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=معماری_اسلامی&oldid=1213154»