آیه ۲۸ سوره رعد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
==یاد خدا، آرام بخش دلهاست== | ==یاد خدا، آرام بخش دلهاست== | ||
[[مفسران]] با توجه به سیاق آیه، آن را تکمیل‌کنندۀ آیه ۲۷ [[سوره رعد|سورۀ رعد]] دانسته‌اند<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۸؛ ثعالبی، تفسير الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۶۸.</ref> در این آیه پیامبر خدا(ص) در جواب | [[مفسران]] با توجه به سیاق آیه، آن را تکمیل‌کنندۀ آیه ۲۷ [[سوره رعد|سورۀ رعد]] دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۸؛ ثعالبی، تفسير الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۶۸.</ref> در این آیه [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر خدا(ص)]] در جواب [[کفر|کافران]] و در معرفی افرادی که خداوند هدایتشان می‌کند، می‌فرماید: آنها کسانی هستند که [[ایمان]] آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است<ref>مکارم شیرازی، تفسیرنمونه،ـ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۸.</ref> گفته شده است از ظاهر آیه، انحصار فهمیده می‌شود؛ چون متعلق فعل(بِذِكْرِ اللَّهِ) بر خود فعل(تطمئن) مقدم شده، در نتيجه مى‌فهماند كه دل‌ها جز به ياد خدا به چيز ديگرى اطمينان نمى‌يابد<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵.</ref> و مراد از «ذکر» هر نوع یاد خداست، چه لفظی باشد و چه غیرلفظی یا با قرآن باشد یا بدون آن.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵.</ref> {{یاد|عده‌ای دیگر معتقدند که منظور از یاد خدا، فقط گفتن الفاظ نیست، بلکه باید ملازم با طاعت باشد(بیضاوی، اَنوار التنزيل واَسرار التأويل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۲۸؛ نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۵۶.) و به عبارتی دیگر یاد قلبی و عملی را هم شامل می‌شود؛ یعنی وقتی انسان در برابر کار حرامی قرار می‌گیرد به یاد خدا بیفتد و آن را ترک کند؛ یعنی خدا در همۀ زندگی انسان حضور داشته باشد.(رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱۶، ص۳۳۲).)}} برخی این آیه را تشویق و ترغیب بندگان بر آرامش قلوب (با وعده ثواب الهی و دادن نعمت) دانسته‌اند.<ref>شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۳۸۲.</ref> | ||
[[ناصر مکارم شیرازی]] و برخی مفسران، این آیه را به‌عنوان قاعده کلی (که با ياد خدا دلهایشان آرام مى‌گيرد) برای مؤمنان و بدون استثنا برای هر قلبی که بر فطرت اولیه باقى مانده است، برشمرده‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ قرشی، تفسيراحسن‌الحديث، ۱۳۹۱ش، ج۵، ص۲۴۲؛ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۹.</ref> در تفسیر [[کشف الاسرار میبدی]] این آیه را از آیات امیدبخش برای مؤمنین برشمرده و گفته [[سنت]] خدا بر این است که بعد از فرستادن آیات خوف، آیات رجا و رحمت را می‌فرستد<ref>میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۱۵.</ref> همچنین [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، پذيرفتن و قبول خاص از ناحيه نفس نسبت به آنچه درک می‌کند را، یاد خدا و ایمان به او می‌داند<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.</ref> و این قبول خاص، سبب تسكين و آرامش قلب است، به‌طوری که اضطراب و روى‌گردانی در آن راه ندارد<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.</ref>فخر رازی این آیه را دلیل بر این دانسته که روح (برخلاف جسم) با معارف الهی و یاد خدا شاد و شادمان می‌شود<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۴۲۸.</ref>و یاد خدا را اکسیری برشمرده که اگر به دل بیفتد، نفس را ماندگار، پاک و نورانی می‌کند<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۴۰.</ref> | [[ناصر مکارم شیرازی]] و برخی مفسران، این آیه را به‌عنوان قاعده کلی (که با ياد خدا دلهایشان آرام مى‌گيرد) برای مؤمنان و بدون استثنا برای هر قلبی که بر فطرت اولیه باقى مانده است، برشمرده‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ قرشی، تفسيراحسن‌الحديث، ۱۳۹۱ش، ج۵، ص۲۴۲؛ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۹.</ref> در تفسیر [[کشف الاسرار میبدی]] این آیه را از آیات امیدبخش برای مؤمنین برشمرده و گفته [[سنت]] خدا بر این است که بعد از فرستادن آیات خوف، آیات رجا و رحمت را می‌فرستد<ref>میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۱۵.</ref> همچنین [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، پذيرفتن و قبول خاص از ناحيه نفس نسبت به آنچه درک می‌کند را، یاد خدا و ایمان به او می‌داند<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.</ref> و این قبول خاص، سبب تسكين و آرامش قلب است، به‌طوری که اضطراب و روى‌گردانی در آن راه ندارد<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.</ref>فخر رازی این آیه را دلیل بر این دانسته که روح (برخلاف جسم) با معارف الهی و یاد خدا شاد و شادمان می‌شود<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۴۲۸.</ref>و یاد خدا را اکسیری برشمرده که اگر به دل بیفتد، نفس را ماندگار، پاک و نورانی می‌کند<ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۴۰.</ref> | ||
==شأن نزول== | ==شأن نزول== | ||
[[عیاشی]] «از علمای متقدم شیعی» در [[تفسیر]] خود روایتی در شأن نزول آیه از [[امام صادق(ع)]] آورده است که حضرت محمد(ص) سبب آرامش دلهاست و او ذکر خداوند و پرده‌دار و دربان اوست.<ref>عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۱۱، ح۴۴.</ref> در فصول ابن‌عیینه آمده که گویی يكى از نام‌هاى آن حضرت «ذكر» است<ref>کاشانی، تفسير منهج الصادقين، ۱۳۳۳ش، ج۵، ص۱۰۵؛ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۶، ص۳۸۲.</ref> | [[عیاشی]] «از علمای متقدم شیعی» در [[تفسیر]] خود روایتی در شأن نزول آیه از [[امام صادق(ع)]] آورده است که [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]] سبب آرامش دلهاست و او ذکر خداوند و پرده‌دار و دربان اوست.<ref>عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۱۱، ح۴۴.</ref> در فصول ابن‌عیینه آمده که گویی يكى از نام‌هاى آن حضرت «ذكر» است<ref>کاشانی، تفسير منهج الصادقين، ۱۳۳۳ش، ج۵، ص۱۰۵؛ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۶، ص۳۸۲.</ref> در پاره‌اى از احاديث «در ذیل این آیه» پيامبر به‌عنوان «ذكر اللَّه» معرفى شده، به‌خاطر آن كه او مردم را به ياد خدا مى‌اندازد و تربيت مى‌كند<ref>مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۹.</ref> همچنین در [[حدیث|روایتی]] رسول‌خدا(ص) به [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] فرمود: آیا می‌دانی [این آیه] درباره چه کسی نازل شده است؟ درباره کسی نازل شده که مرا تصدیق کند و به من [[ایمان]] بیاورد و تو و [[اهل‌بیت(ع)|عترت]] تو را که بعد از تو هستند دوست بدارد و امر [ولایت] را به تو و [[امامان شیعه|ائمه]] بعد از تو تسلیم کند».<ref>کوفی، تفسیر فرات،۱۴۱۰ق، ص۲۰۷.</ref> در روایت دیگری پیامبرخدا(ص) در تفسیر آیه فرمود: کسانی که دلهایشان تنها با یاد خدا آرام می‌گیرد، ما [[اهل‌بیت(ع)]] هستیم و [[شیعه|شیعیان]] ما<ref>بحرانی، سیدهاشم، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۵۳.</ref> در [[تفسیر اثنی‌عشری (کتاب)|تفسیر اثنی‌عشری]]، به نقل از [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] گوید: مراد قسم است چون کسى هزار دینار از دیگرى بخواهد و شاهد نداشته باشد، دلش به هیچ چیز آرام نگیرد وقتى او بگوید: و اللّه خواهم داد، قلبش تسکین پیدا کند<ref>شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۶، ص۳۸۲.</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانوشت}} | {{پانوشت}} | ||
نسخهٔ ۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۸:۰۵
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | رعد |
| شماره آیه | ۲۸ |
| جزء | ۱۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | دارد |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اعتقادی -اخلاقی |
| درباره | یاد خدا، آرامش و اطمینان دل‌ها، ویژگی مؤمنین. |
| آیات مرتبط | آیه۴ سوره فتح؛ آیه ۲۷ ـ۳۰ سوره فجر؛ آیه ۱۰ سوره انفال. |
آیه ۲۸ سوره رعد به بیان ویژگی مؤمنین که فقط با یاد خدا دلهایشان آرام می‌گیرد، اشاره دارد. مفسران برای معنای «ذکر» معانی مختلفی ازجمله: قرآن کریم (معجزه روشن)، یادآوری خداوند متعال و انس با او، یادآوری رحمت و مغفرت، یادآوری توحید و دلایل وحدانیت خداوند، برشمرده‌اند.
سید محمدحسین طباطبایی پذیرش خاص نفس را سبب آرامش و مانع اضطراب دانسته و گفته این آیه، انحصار دارد؛ یعنی فقط با یاد خداست که دل‌ها اطمینان می‌یابد. تفسیر کشف الاسرار این آیه را از آیات امیدبخش برای مؤمنین می‌داند. برخی مفسران، این آیه را به‌عنوان قاعده کلی و ماندگار (که با ياد خدا دلهایشان آرام مى‌گيرد) برای مؤمنان و بر هر قلبی که بر فطرت اولیه باقى مانده است، برشمرده‌اند. در پاره‌اى از احاديث، پيامبر به‌خاطر آن كه مردم را به ياد خدا مى‌انداخت و تربيت مى‌كرد، به‌عنوان «ذكر اللَّه» معرفى شده است.
متن، ترجمه و معنای ذکر
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
آنها كه به خدا ايمان آورده و دلهاشان به ياد خدا آرام مى گيرد، آگاه شويد كه تنها ياد خدا آرام بخش دلهاست.
مرتضی مطهری:
چرا قرآن می‌گوید:« الا بذکر الله تطمئن القلوب» بدانید که منحصرا و منحصرا «بذکر الله» که مقدم شده است، علامت انحصار است با یک چیز قلب بشر آرام می‌گیرد و از اضطراب و دلهره نجات پیدا می‌کند و آن، یاد خدا و انس با خداست.
مطهری، انسان کامل، [بی‌تا]، ص۸۲
مفسران برای معنای «ذکر» در آیه ۲۸ سوره رعد معانی مختلفی بیان کرده‌اند، از جمله:
- قرآن کریم؛ زمخشری، منظور از ذکر را قرآن کریم دانسته؛ زیرا قرآن معجزه روشنی است که قلب‌ها را آرام می‌کند و یقین دل را می‌افزاید.[۱]
- یادآوری خداوند و انس با او[۲]
- یادآوری هر آنچه انسان را به یاد خداوند می‌اندازد[۳]
- ترس از خداوند به وسیله رعایت امر و نهی او[۴]
- یادآوری توحید و دلایل وحدانیت خداوند[۵]
- یادآوری رحمت و مغفرت یا فضل و انعام خداوند[۶]
- یادآوری امر خداوند[۷]
- یادآوری وعده خداوند[۸]
علامه طباطبایی مراد از «ذکر» را هر نوع یاد خدا دانسته، چه لفظی باشد و چه غیرلفظی؛ چه با قرآن باشد و چه بدون قرآن[۹] شیخ طوسی، آیات قرآن را از نظر کشف معانی، به چهار نوع تقسیم کرده و نوع چهارم را آیاتی می‌داند که لفظ آنها بر بیش از یک معنا دلالت دارد و می‌گوید شایسته نیست در این نوع آیات گفته شود که فقط یکی از معانی، مراد آیه است[۱۰]
یاد خدا، آرام بخش دلهاست
مفسران با توجه به سیاق آیه، آن را تکمیل‌کنندۀ آیه ۲۷ سورۀ رعد دانسته‌اند.[۱۱] در این آیه پیامبر خدا(ص) در جواب کافران و در معرفی افرادی که خداوند هدایتشان می‌کند، می‌فرماید: آنها کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دلهایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است[۱۲] گفته شده است از ظاهر آیه، انحصار فهمیده می‌شود؛ چون متعلق فعل(بِذِكْرِ اللَّهِ) بر خود فعل(تطمئن) مقدم شده، در نتيجه مى‌فهماند كه دل‌ها جز به ياد خدا به چيز ديگرى اطمينان نمى‌يابد[۱۳] و مراد از «ذکر» هر نوع یاد خداست، چه لفظی باشد و چه غیرلفظی یا با قرآن باشد یا بدون آن.[۱۴] [یادداشت ۱] برخی این آیه را تشویق و ترغیب بندگان بر آرامش قلوب (با وعده ثواب الهی و دادن نعمت) دانسته‌اند.[۱۵]
ناصر مکارم شیرازی و برخی مفسران، این آیه را به‌عنوان قاعده کلی (که با ياد خدا دلهایشان آرام مى‌گيرد) برای مؤمنان و بدون استثنا برای هر قلبی که بر فطرت اولیه باقى مانده است، برشمرده‌اند.[۱۶] در تفسیر کشف الاسرار میبدی این آیه را از آیات امیدبخش برای مؤمنین برشمرده و گفته سنت خدا بر این است که بعد از فرستادن آیات خوف، آیات رجا و رحمت را می‌فرستد[۱۷] همچنین علامه طباطبایی، پذيرفتن و قبول خاص از ناحيه نفس نسبت به آنچه درک می‌کند را، یاد خدا و ایمان به او می‌داند[۱۸] و این قبول خاص، سبب تسكين و آرامش قلب است، به‌طوری که اضطراب و روى‌گردانی در آن راه ندارد[۱۹]فخر رازی این آیه را دلیل بر این دانسته که روح (برخلاف جسم) با معارف الهی و یاد خدا شاد و شادمان می‌شود[۲۰]و یاد خدا را اکسیری برشمرده که اگر به دل بیفتد، نفس را ماندگار، پاک و نورانی می‌کند[۲۱]
شأن نزول
عیاشی «از علمای متقدم شیعی» در تفسیر خود روایتی در شأن نزول آیه از امام صادق(ع) آورده است که حضرت محمد(ص) سبب آرامش دلهاست و او ذکر خداوند و پرده‌دار و دربان اوست.[۲۲] در فصول ابن‌عیینه آمده که گویی يكى از نام‌هاى آن حضرت «ذكر» است[۲۳] در پاره‌اى از احاديث «در ذیل این آیه» پيامبر به‌عنوان «ذكر اللَّه» معرفى شده، به‌خاطر آن كه او مردم را به ياد خدا مى‌اندازد و تربيت مى‌كند[۲۴] همچنین در روایتی رسول‌خدا(ص) به امام علی(ع) فرمود: آیا می‌دانی [این آیه] درباره چه کسی نازل شده است؟ درباره کسی نازل شده که مرا تصدیق کند و به من ایمان بیاورد و تو و عترت تو را که بعد از تو هستند دوست بدارد و امر [ولایت] را به تو و ائمه بعد از تو تسلیم کند».[۲۵] در روایت دیگری پیامبرخدا(ص) در تفسیر آیه فرمود: کسانی که دلهایشان تنها با یاد خدا آرام می‌گیرد، ما اهل‌بیت(ع) هستیم و شیعیان ما[۲۶] در تفسیر اثنی‌عشری، به نقل از ابن‌عباس گوید: مراد قسم است چون کسى هزار دینار از دیگرى بخواهد و شاهد نداشته باشد، دلش به هیچ چیز آرام نگیرد وقتى او بگوید: و اللّه خواهم داد، قلبش تسکین پیدا کند[۲۷]
پانویس
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۸؛ بیضاوی، اَنوار التنزيل واَسرار التأويل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۱۸۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی علوم القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۱۱، ص۳۵۵.
- ↑ ابن‌عاشور، التحرير و التنوير، ۱۴۲۰ق، ج۱۲، ص۱۸۲.
- ↑ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی علوم القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۴۷.
- ↑ قرطبی، الجامع الاحکام القرآنی، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۳۱۵.
- ↑ قرطبی، الجامع الاحکام القرآنی، ۱۳۶۴ش، ج۹، ص۳۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵.
- ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، [بی‌تا]، ج۱، ص۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ زمخشری، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۸؛ ثعالبی، تفسير الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه،ـ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵.
- ↑ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۳۸۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۵؛ قرشی، تفسيراحسن‌الحديث، ۱۳۹۱ش، ج۵، ص۲۴۲؛ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۹.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۳۵۳.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۴۲۸.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۹، ص۴۰.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۱۱، ح۴۴.
- ↑ کاشانی، تفسير منهج الصادقين، ۱۳۳۳ش، ج۵، ص۱۰۵؛ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۶، ص۳۸۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۰۹.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات،۱۴۱۰ق، ص۲۰۷.
- ↑ بحرانی، سیدهاشم، البرهان في تفسير القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۵۳.
- ↑ شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، ج۶، ص۳۸۲.
یادداشت
- ↑ عده‌ای دیگر معتقدند که منظور از یاد خدا، فقط گفتن الفاظ نیست، بلکه باید ملازم با طاعت باشد(بیضاوی، اَنوار التنزيل واَسرار التأويل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۲۸؛ نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۵۶.) و به عبارتی دیگر یاد قلبی و عملی را هم شامل می‌شود؛ یعنی وقتی انسان در برابر کار حرامی قرار می‌گیرد به یاد خدا بیفتد و آن را ترک کند؛ یعنی خدا در همۀ زندگی انسان حضور داشته باشد.(رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱۶، ص۳۳۲).)
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
- ابن‌عاشور، التحرير والتنوير، بیروت: موسسه التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان، البرهان في تفسير القرآن، قم: مؤسسة البعثة، ۱۴۱۵ق.
- بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر، اَنوار التنزيل واَسرار التأويل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعالبی، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تفسير الثعالبي (الجواهر الحسان في تفسير القرآن)، بيروت: دار إحياء التراث العربي، ۱۴۱۸ق.
- شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسير اثنى‌عشرى، تهران: ميقات، ۱۳۶۳ش.
- زمخشری، محمودبن‌عمر، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی علوم القرآن، تحقیق: فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم محلاتی ، تهران: ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بيروت: احياء التراث العربي، [بی‌تا].
- فخر رازی، محمدبن‌عمر، التفسير الكبير(مفاتيح الغيب)، بيروت: دار إحياء التراث العربي، ۱۴۲۰ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، قم: دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۹۱ش.
- قرطبی، محمدبن‌احمد، الجامع الاحکام القرآنی، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
- عیاشی، محمدبن‌مسعود، تفسیر عیاشی، به تحقیق هشام رسولی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
- کاشانی، ملافتح الله، تفسير منهج الصادقين فى الزام المخالفين، تهران: كتابفروشى محمدحسن علمى، ۱۳۳۳ش.
- کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران: صدرا، [بی‌تا].
- مکارم شیرازی، ناصر، جمعی از نویسندگان و آشتیانی، محمدرضا، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ ـ۱۳۷۳ش.
- میبدی، احمدبن‌محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، تحقیق: حکمت، علی‌اصغر، تهران: اميرکبير، ۱۳۷۱ش.
- نظام الاعرج، حسن‌بن‌محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.