حلولیه

حُلولیه، عنوانی عام برای فرقه‌های معتقد به حلول خدا در برخی انسان‌ها است و در معنایی عام‌تر، حلولیه بر انتقال یا حلول روح از جسمی به جسم دیگر نیز دلالت می‌کند. در کتاب‌های ملل و نحل متقدم شیعه و سنّی، واژه حلولیه به‌کار نرفته است و از اواخر قرن چهارم، این واژه در منابع ملل و نحل اهل‌سنّت مشاهده می‌شود.

پیشینه

در کتاب‌های ملل و نحل متقدم شیعه و سنی، نظیر فرق‌ الشیعة حسن‌ بن موسی نوبختی (زنده در قرن سوم)، المقالات و الفرق سعد بن عبداللّه اشعری (متوفی ۳۰۱) و مقالات الاسلامیین علی‌ بن اسماعیل اشعری (متوفی ۳۲۴)، واژه حلولیه به‌کار نرفته است و از اواخر قرن چهارم این واژه در منابع ملل و نحل اهل‌سنّت مشاهده می‌شود.

عام بودن عنوان حلولیه موجب شده است که در این منابع بر سر تعیین تعداد دقیق و مصادیق فرقه‌های حلولیه و تقسیم‌بندی و نحوه بیان نام‌های آن‌ها، اختلافاتی پدید آید. ابوالحسین محمدبن احمد مَلَطی شافعی (متوفی ۳۷۷) در التنبیه و الرّد علی أهل الأهواء و البِدَع، حلولیه را از رافضیان، و رافضه را مشتمل بر ۱۸ فرقه دانسته و در این میان، به‌گونه‌ای مبهم، کمابیش شش فرقه را، صریحا یا تلویحا، از حلولیه برشمرده است. عبدالقادر بغدادی (متوفی ۴۲۹) در باب چهارم از الفَرْق بین الفِرَق که در آن فرقه‌های منتسب به اسلام، اما خارج از دایره اسلام، را معرفی کرده فصلی را به حلولیه اختصاص داده و تعداد فرقه‌های حلولیه را فی‌الجمله ۱۰ تا دانسته و آن‌ها را نام برده است. ابوالمظفر شهفور بن طاهر اسفراینی (متوفی ۴۷۱) در التبصیر فی‌ الدین، تقریبا از شیوه بغدادی پیروی کرده، هرچند تقسیم‌بندی او را با بیانی دیگر آورده است.

عنوان حلولیه در منابع سنّی عمومآ برای اشاره به فرقه‌هایی (به‌ویژه غالیان) به کار رفته است که به حلول خدا در جسم پیشوایانشان معتقد بوده‌اند. بغدادی در جایی دیگر از الفرق بین‌الفرق، حلولیه را گروهی از مشبّهه برشمرده و آن را چنین تعریف کرده است: کسانی که به حلول خدا در امامان و پیشوایان فرق معتقدند و ازاین‌رو آنان را می‌پرستند. به‌علاوه، در منابع شیعه و سنّی فرقه‌های متعدد دیگری معرفی شده‌اند که اعتقادات منسوب به آن‌ها با تعریف حلولیه آن‌گونه که بغدادی ذکر کرده منطبق است، بی‌آنکه به حلولی بودن آن‌ها تصریح شده یا در تقسیمات مربوط به حلولیه قرار گرفته باشند.

فرقه‌های حلولیه در منابع اهل سنت

مهم‌ترین فرقه‌هایی که در منابع اهل‌سنّت از حلولیه دانسته شده‌اند، عبارت‌اند از:

• سَبَئیه: پیروان عبداللّه‌بن سبا، که معتقد بودند روح خدا در علی علیه‌السلام حلول کرده و او خداست؛
• بیانیه: از شاخه‌های کیسانیه و پیروان بیان بن سمعان تمیمی (مقتول در ۱۱۹)، که به حلول و گردش روح خدا در پیامبران، علی علیه‌السلام، محمد بن حنفیه و پسرش ابوهاشم عبداللّه و در نهایت بیان‌بن سمعان معتقد بودند و ازاین‌رو مدعی‌الوهیت وی شدند؛
• جناحیه: که گروهی از آنان مدعی بودند روح خدا در علی علیه‌السلام و فرزندانش حلول کرده و سرانجام به معاویة‌بن عبداللّه‌بن جعفربن ابی‌طالب منتقل شده است؛
• خطّابیه: پیروان ابوالخطاب اسدی که به الوهیت او و امام علی (ع) تا امام صادق (ع) معتقد بودند؛
  • ربیعیه و عَمْرویه و مُفَضَّلیه: از شاخه‌های خطّابیه، که به ترتیب پیروان ابوربیع و عمروبن بیان عِجْلی و مُفَضَّل صِیرفی بودند و به الوهیت امام صادق (ع) اعتقاد داشتند؛
  • مُعَمَّریه: از شاخه‌های خطّابیه، که علاوه بر ابوالخطاب فردی به نام معمر را خدا می‌دانستند و می‌پرستیدند؛
• مُقَنَّعیه یا مُبَیضه: از شاخه‌های رزّامیه در ماوراء النهر که پیشوایشان، مشهور به مقنّع خراسانی، مدعی‌الوهیت بود؛
• ابومسلمیه: از شاخه‌های رزّامیه، که به امامت ابو مسلم خراسانی و حلول روح خدا در او اعتقاد داشتند؛
  • بَرکوکیه: گروهی از ابومسلمیه که در مرو و هرات می‌زیستند؛
• شریعیه و نُمَیریه، به ترتیب پیروان فردی به نام شریعی و جانشینش نمی‌ری، که مدعی بودند خدا در جسم پنج‌تن (آل‌عبا) حلول کرده است و نیز مدعی‌الوهیت امام صادق (ع) و خودشان بودند؛
• عَذافِره یا عَزاقِریه، پیروان محمد بن علی شلمغانی معروف به ابن‌ابی‌العذافر/ العزاقر، که مدعی حلول روح خدا در خودش بود؛
• حُلمانیه و حلاجیه: دو فرقه متعلق به جریان صوفیه، یعنی حُلمانیه، پیروان ابوحلمان دمشقی، که به حلول خدا در افراد زیبارو اعتقاد داشتند و هرگاه صورتی زیبا می‌دیدند بر آن سجده می‌کردند؛ وحلّاجیه، پیروان حسین بن منصور حلاج، که معتقد به حلول روح خدا در او بودند.

فرقه‌های دیگر

برخی از مهم‌ترین فرقه‌هایی که باتوجه به اعتقاداتشان می‌توان آن‌ها را از حلولیه شمرد عبارت‌اند از:

• اسحاقیه، از شاخه‌های کیسانیه، پیروان اسحاق بن عمر، که به حلول خدا در حضرت علی و امامان معتقد بودند؛
• بَزیغیه، از فرق خطابیه، پیروان بزیغ بن موسی، که امام صادق (ع) را خدا می‌دانستند؛
• بشیریه، پیروان محمد بن بشیر کوفی، که معتقد بودند حضرت محمد(ص) پروردگاری است که در جسم افراد منتسب به او حلول می‌کند؛
• ذمیه، که قائل به الوهیت امام علی(ع) بودند و حضرت محمد(ص) را بنده او می‌دانستند؛
• مخمِّسه، که به یک معنا گروهی از پیروان ابوالخطاب بودند که می‌پنداشتند خدا در صورت پنج‌تن (آل‌عبا) ظاهر شده است (
• نُصَیریه، که عقیده داشتند خدا گاهی در حضرت علی(ع) حلول کرده است، از جمله هنگام کندن درِ خیبر؛
• خابِطیه، فرقه منسوب به احمد بن خابط، از قَدَریه و از پیروان نظّام معتزلی، که به همراه فضل حَدَثی معتقد بودند که عالَم، دو پروردگار و دو خالق دارد: خدا و عیسی‌بن مریم علیه‌السلام.

همچنین براساس گزارش‌های متقدم و متأخر درباره اعتقادات فرق این فرقه‌ها نیز از مصادیق حلولیه به شمار می‌آیند:

• حروفیه، پَسیخانیه و بِکتاشیه، که گرایش صوفیانه دارند؛ و اهل حق، بهمنیه، سالمیه، سلمانیه، فواتیه، قزلباشیه و کاکائیه.

منابع

• محمدبن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان‌الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ش.
• شهفوربن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن‌الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
• سعدبن عبدالله اشعری، کتاب‌المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش.
• علی‌بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
• عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین‌الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، بی‌تا.
• محمدبن عبدالکریم شهرستانی، کتاب‌الملل و النحل، چاپ محمدبن فتح‌الله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ ۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
• محمدبن عمر فخررازی، اعتقادات فرق‌المسلمین و المشرکین، چاپ عبدالرؤوف سعد و مصطفی هواری، قاهره ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
• محمدجواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد ۱۳۶۸ش.
• محمدبن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
• حسن‌بن موسی نوبختی، فرق‌الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی