آیه ۱ سوره نساء
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | نساء |
| شماره آیه | ۱ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | رعایت تقوا در حقوق خویشاوندان • مبدأ آفرینش جامعه انسانی |
| آیات مرتبط | آیه ۲۱ سوره روم • آیه ۷۲ سوره نحل • آیه ۱۱ سوره شوری • آیه ۶ سوره زمر |
آیه ۱ سوره نساء، با تأکید بر آفرینش همهٔ انسانها از «نَفْس واحده»، مردم را به تقوا، برادری، برابری و رعایت حقوق خویشاوندان فرا میخواند. بیشتر مفسران شیعه و سنی نفس واحده را حضرت آدم دانستهاند، در حالی که برخی دیگر مانند جوادی آملی مؤلف تفسیر تسنیم، آن را حقیقت مشترک انسانی تفسیر میکند. موسوی اردبیلی این آیه را بنیادینترین آیه دربارهٔ خانواده میداند که هرگونه برتریجویی جنسیتی را نفی میکند.
دربارهٔ آفرینش حوا، دیدگاههای مختلفی مطرح است؛ از آفرینش از حقیقت انسانیِ آدم تا نظریهٔ آفرینش از دندهٔ آدم که بسیاری از مفسران آن را رد کردهاند. در مسئلهٔ ازدواج فرزندان آدم نیز سه نظریه عمده وجود دارد که رایجترین آن جواز ازدواج خواهر و برادر در آغاز خلقت است. این آیه همچنین در نقد نظریهٔ تکامل و در مباحث فقهی مانند صلهٔ رحم، مکلفبودن کافران و شبیهسازی انسان مورد استناد قرار گرفته است.
فرمان عمومی تقوا و یادآوری وحدت آفرینش
آیه ۱ سوره نساء با اشاره به یگانگی آفریدگار و خلقت همه مردم از یک نَفْس، همه آنان را به رعایت تقوا فرامیخواند تا روابط انسانی را بر پایه برادری و برابری سامان دهند.[۱] آیه پس از تأکید بر عظمت خدا بار دیگر فرمان تقوا میدهد و با اشاره به پیوند خویشاوندی همه افراد بشر، حفظ این پیوند و رعایت حقوق خویشاوندان را از مصادیق تقوا برمیشمارد.[۲]
﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ١﴾ [نساء:1]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان، ای مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد پروا دارید و از خدایی که به [نام] او از همدیگر درخواست میکنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است ١﴾
به گزارش موسوی اردبیلی، مفسران شیعه و سنی اتفاقنظر دارند که منظور از نَفْس واحِده، حضرت آدم است.[۳] جوادی آملی تعبیر نَفْس واحِدة را به معنای ذات و حقیقت میداند. بنابراین آیه بیان میکند همه مردان و زنان حتی آدم و حوا از یک حقیقت مشترک انسانی هستند. وی حضرت آدم را نخستین مصداق این حقیقت برمیشمارد.[۴]
موسوی اردبیلی این آیه را مناسبترین آیه در مورد خانواده میداند که با تأکید بر آفرینش و خاستگاه مشترک زن و مرد از یک نفس، هرگونه برتریجویی و تضییع حقوق زن توسط مرد را نفی میکند.[۵]
آفرینش حوا
مفسران شیعه با توجه به عبارت «و خَلَقَ مِنْها زوجَها»[یادداشت ۱] در ذیل آیه ۱ سوره نساء به موضوع چگونگی آفرینش همسر آدم پرداختهاند. از جمله:
- مکارم شیرازی مفسر و قرآنپژوه میگوید با توجه به آيات ۲۱ سوره روم و ۷۲ سوره نحل منظور آیه اين است كه خداوند همسر آدم را از جنس او یعنی جنس بشر آفريد.[۶] به گفته مفسر دیگر، جوادی آملی هم ضمیر مؤنث در عبارت (وَ خَلَقَ مِنْها) به نَفْس واحدة (به معنای حقیقت انسانی) برمیگردد، نه باقیمانده گِل آدم یا عضوی از اعضا یا استخوان دنده چپ او. وی علاوه بر آیات مذکور، دو آیه ۱۱ سوره شوری و ۶ سوره زمر را نیز بر شواهد قرآنی این دیدگاه میافزاید.[۷]
- در باور شیخ صدوق حوّا از باقیمانده همان گِل و مادهای پدید آمد که دندهٔ آدم از آن خلق شده بود.[۸]
- بنا بر گزارش شیخ طوسی مفسر شیعه در قرن چهارم قمری، برخی معتقدند، حوا از بدن و دنده آدم آفريده شده است؛[۹] چنانکه گفته شده فصل دوم از سِفْر تَكوين تورات نيز به اين معنا تصريح دارد. مکارم شیرازی با این نظریه را ناصحیح میشمارد.[۱۰] شیخ صدوق نیز با رد این دیدگاه، استدلال میکند که اگر حوّا پس از کاملشدن آفرینش آدم از دندههای او آفریده میشد، شبههافکنان میگفتند آدم با بخشی از وجود خویش ازدواج کرد، درحالیکه این تصوری باطل است.[۱۱]
ازدواج فرزندان آدم
در مورد ازدواج فرزندان آدم(ع) سه دیدگاه اصلی در منابع تفسیری و روایی مطرح شده است:
- ازدواج خواهر و برادر: در آغاز آفرینش، ازدواج میان فرزندان آدم و حوا مجاز بود و حرمت نداشت؛ برخی روایات این نظر را تأیید میکنند. تفاسیری چون المیزان، تفسیر نمونه و تفسیر تسنیم همین احتمال را برگزیدهاند و این روایات را هماهنگ و موافق با ظاهر آیه میدانند. [۱۲]
- ازدواج با موجودات غیرانسانی: عبدالله شبّر، مؤلف تفسیر القرآن الکریم، در ذیل این آیه روایاتی را نقل کرده که بر ازدواج فرزندان آدم با حوریان دلالت دارد.[۱۳] علاوهبر این در منابع حدیثی روایاتی وجود دارد که بر ازدواج فرزندان آدم با حوریان یا جنیان دلالت میکند.[۱۴]
- ازدواج با بازماندگان انسانهای پیشین: براساس دیدگاه سوم، همسران فرزندان آدم از نسل انسانهای قبل از او بودهاند، اما گفته شده، این احتمال با ظاهر آیات قرآن هماهنگی ندارد و تنها از دیدگاه زیستشناسی مطرح میشود.[۱۵]
نقد نظریه تکامل
موسوی اردبیلی[۱۶] و محمدحسین فضلالله از مفسران شیعه، با استناد به آیه اول سوره نساء و آیات مشابه، نظریه تکامل را رد میکنند. از دیدگاه داروین، زیستشناس انگلیسی انسان ابتدا بهصورت حیوانی خلق شد و از طریق تکامل به مرحلهٔ انسانیت رسید. اما بر اساس این آیه، قرآن بر خلق کامل و عاقل آدم به عنوان نقطه آغازین جامعهٔ انسانی فعلی تأکید دارد. فضلالله نظریه داروین را صرفاً فرضیهای ظنی میداند که بر تجربهای محدود بنا شده و در برابر حقیقت وحی الهی فاقد اعتبار علمی است.[۱۷]
استناد فقهی
به آیه ۱ سوره نساء در مباحث فقهی زیر استناد شده است:
برخی محققان با استناد به آیاتی چون آیه ۱ سوره نساء و برداشت تفسیری خود، جواز شبیهسازی انسان را محتمل شمردهاند. این دیدگاه بر مبنای خلقت حوا از بدن و دنده آدم استوار است. در مقابل، سید علی موسوی سبزواری با جمع بین همه روایات نقلشده در این موضوع، نظریه خلقت حوا از باقیمانده گِل آدم را پذیرفته و دیدگاه مذکور را رد میکند.[۱۸]
عبدالله شُبّر مفسر شیعی، تصریح میکند که خطاب و فرمان عمومی آیه اول نساء به همه انسانها نشاندهنده آن است که کافران نیز در احکام فرعی دارای تکلیفاند.[۱۹]
طبرسی هم در تفسیر آیه، از فرمان به رعایت تقوا در مورد خویشاوندان استفاده کرده است که این آیه از قطع صله رحم را استفاده کرده است. به گزارش وی روایتی از امام باقر(ع) همین معنا را تأیید میکند. در نهایت طبرسی آیه را از ادلهٔ قرآنیِ وجوب صله رحم دانسته است.[۲۰]
پانویس
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۸۶ ـ ۸۷؛ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۴، ص۱۳۴.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۱۵۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۲۴۷ ـ ۲۴۸.
- ↑ موسوی اردبیلی، در پرتو وحی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۱۰۰ و ۱۰۵
- ↑ موسوی اردبیلی، در پرتو وحی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۳۱ و ۱۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۲۴۵ ـ ۲۴۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۱۰۸ ـ ۱۱۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۲۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۹۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۲۴۵ ـ ۲۴۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۲۷.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۴، ص۱۳۶ ـ ۱۳۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۳، ص۲۴۶ ـ ۲۴۷؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۲۰۳ ـ ۲۰۴.
- ↑ شبر، تفسیر القرآن الکریم، دار الهجره، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۸۱ ـ ۳۸۲.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ موسوی اردبیلی، در پرتو وحی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۳۹ق، ج۴، ص۲۴ ـ ۲۵.
- ↑ سبزواری، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، ۱۴۲۳ق، ص۸۷.
- ↑ شبر، تفسیر القرآن الکریم، دار الهجره، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۶۷ش، ج۳، ص۶-۹.
یادداشت
- ↑ ترجمه: و جفتش را [نیز] از او آفرید.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج۱۸، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۹ش.
- رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، قم، چاپ اول، عصر ظهور، ۱۳۸۹ش.
- سبزواری، سید علی، الاستنساخ بین التقنیة و التشریع، قم، دفتر آیتالله سبزواری، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- شبر، عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، قم، مؤسسه دار الهجره، بیتا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، لبنان، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القران، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۷ش.
- فضلالله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، ۱۴۳۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، در پرتو وحی، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۸ش.