نماز جمعه تهران
نماز جمعه تهران مهمترین نماز جمعه در ایران پس از انقلاب اسلامی ایران است که مکانی برای تبیین مواضع نظام جمهوری اسلامی شناخته می‌شود.
نماز جمعه در تهران از دوران قاجار آغاز شد. میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی به فرمان فتحعلی شاه به‌عنوان اولین امام جمعه تهران به این سمت گمارده شد. همه امامان جمعه تهران در دوران قاجار و پهلوی تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، از خاندان خاتون‌آبادی بوده‌اند و از سوی حاکمان انتخاب می‌شدند. مسجد شاه در دوره قاجاریه، محل برگزاری نماز جمعه بوده است.
سید محمود طالقانی اولین امام جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود که توسط امام خمینی منصوب شد. پس از درگذشت طالقانی، حسینعلی منتظری، خامنه‌ای، موسوی اردبیلی، امامی کاشانی و هاشمی رفسنجانی به این منصب گمارده شدند. احمد جنتی، محمد یزدی، سید حسن طاهری خرم‌آبادی، سید احمد خاتمی، کاظم صدیقی، محمدعلی موحدی‌کرمانی، محمدحسن ابوترابی‌فرد و محمدجواد حاج‌علی‌اکبری از کسانی هستند که از سوی آیت‌الله خامنه‌ای به امامت جمعه موقت تهران منصوب شدند.
اولین نماز جمعه تهران در دوران جمهوری اسلامی، در زمین چمن دانشگاه تهران به امامت طالقانی برگزار شد و شرکت‌کنندگان در آن نزدیک به یک میلیون نفر تخمین زده شد. اکبر هاشمی رفسنجانی، پرکارترین و آیت‌الله خامنه‌ای، پرسابقه‌ترین امام جمعه تهران شناخته می‌شود. سید علی خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه به‌عنوان یک تریبون اثرگذار، مهمترین مواضع اصولی و راهبردی نظام جمهوری اسلامی را ارائه کرده است. از مهمترین رویدادهای نماز جمعه تهران پس از انقلاب، انفجار در سال ۱۳۶۳ش توسط مجاهدین خلق بود که موجب شهادت برخی از نمازگزاران شد.
پیشینه و جایگاه
از دوره صفویه، نماز جمعه در شهرهای بزرگ ایران شکل گرفت؛[۱] اما نماز جمعه تهران، از زمان قاجار آغاز شد. در این دوره به مانند عصر صفوی، امامان جمعه، از سوی حاکمان نصب می‌شدند. امامان جمعه تهران در دوره قاجار و پهلوی، همگی از خاندان خاتون‌آبادی منصوب شدند.[۲] در سال ۱۲۳۶ق، میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی از سوی فتحعلی شاه به سمت امام جمعه تهران برگزیده شد. از این تاریخ به بعد پایتخت ایران پیوسته دارای امام جمعه بوده است.[۳] در سال ۱۲۲۴ق، مسجد شاه، بزرگ‌ترین مسجد تهران، به فرمان فتحعلی شاه ساخته شد که این مسجد در آن زمان محل برگزاری نماز جمعه بوده است.[۴] در اندرزنامه‌های دوره قاجار، آمده است که خود شاه می‌بایست حقوق امام جمعه را بدهد.[۵]
در دوران پهلوی امامان جمعه، به ویژه در شهرهایی مانند تهران، چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند، غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت. گفتنی است که برخی عالمان بر پایه فتوا به وجوب تخییری یا تعیین نماز جمعه، این نماز را اقامه می‌کردند که چون به حکومت وابسته نبود، با اقبال عمومی مواجه می‌شد.[۶]
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش، نماز جمعه تهران به سبب تبیین موضوعات سیاسی و اجتماعی روز کشور، مهمترین نماز جمعه کشور محسوب می‌شود. مضمون خطبه‌های جمعه تهران، به طور معمول موضع نظام جمهوری اسلامی تلقی می‌شود.
امامان جمعه قاجار و پهلوی
امامان جمعه تهران در دوران قاجار و پهلوی تا انقلاب اسلامی از خاندان خاتون‌آبادی بوده‌اند.[۷]
۱. میرمحمدمهدی خاتون‌آبادی (۱۱۸۶ـ۱۲۶۳ق)، مشهور به آقابزرگ، نخستین امام جمعه تهران بود.[۸] وی از سوی فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۶ق، برای تصدی آن منصب از اصفهان به تهران فراخوانده شد. میرمحمدمهدی، فقیهی بنام بود و شرحی فارسی‌ای بر نهج البلاغه داشت.[۹] وی تا پایان عمر یعنی ۲۶ سال در این سمت باقی بود.[۱۰]
۲. میرزا ابوالقاسم خاتون‌آبادی (۱۲۱۵ـ۱۲۷۰ق)، دومین امام جمعه تهران، برادرزاده و داماد میرمحمدمهدی است. میرزا ابوالقاسم، مشهور به آقا، پس از وفات عمویش، توسط محمدشاه قاجار به امامت جمعه تهران منصوب شد.[۱۱] وی تا آخر عمر در آن منصب ماند. میرزا ابوالقاسم بیرون از دروازه‌های تهران به خاک سپرده شد و بعدها ناصرالدین شاه قاجار بر مقبرهٔ وی عمارتی معروف به سرِ قبر آقا بنا کرد که بقعهٔ آن امروزه در جنوب شرقی تهران در منطقهٔ مولوی واقع است.[۱۲]
| نام | تصویر | مدت امامت جمعه |
|---|---|---|
| میرمحمدمهدی‌بن مرتضی خاتون‌آبادی |  |
۲۶ سال |
| میرزا ابوالقاسم خاتون‌آبادی | ||
| زین‌العابدین فرزند ابوالقاسم |  |
۴۱ سال |
| میرزا ابوالقاسم، فرزند زین‌العابدین | .jpg)
|
۶ سال |
| میرزا سیدمحمد، فرزند زین‌العابدین | ۳۸ سال | |
| سید حسن امامی | خطا در ایجاد بندانگشتی: | ۳۳ سال |
۳. زین‌العابدین (۱۲۶۱ـ۱۳۲۱ق) فرزند میرزا ابوالقاسم، از سال ۱۲۸۰ق امام جمعهٔ تهران بود.[۱۳] هنگام درگذشت ابوالقاسم پسرش زین‌العابدین متولد ۱۲۶۱ق، کم سن و سال بود. تا رسیدن او به سن بلوغ، عموی او سید مرتضی صدرالعلماء، عهده‌دار امور نماز جمعه بود.[۱۴]
۴. میرزا ابوالقاسم تهرانی (۱۲۸۲ـ۱۳۴۶ق) فرزند زین‌العابدین، داماد مظفرالدین شاه بود و به «امام‌جمعه» شهرت داشت؛ او آثار فقهی بسیاری مانند مقصد الطالب و رساله‌ای در باب تسامح در ادله سنن نگاشت. وی از مخالفان مشروطه بود و در ۱۳۲۱ق امام جمعه تهران شد. میرزا ابوالقاسم پس از خَلع محمدعلی شاه در ۱۳۲۷ق، به سفارت روسیه پناهنده شد و به اروپا رفت و پس از بازگشت به ایران، کمیتهٔ ملی مشروطه[یادداشت ۱] وی را از امامت جمعه برکنار کرد.[۱۵]
۵. میرزا سیدمحمد خاتون‌آبادی (۱۲۹۳ـ۱۳۶۵ق)، فرزند زین‌العابدین است. کمیتهٔ ملی مشروطه، برادر ابوالقاسم، محمد را، معروف به امامزاده، که برخلاف دیگر برادرانش مشروطه‌خواه پرشوری بود، در سال ۱۳۲۷ق به جای او منصوب نمود.[۱۶]
۶. پس از وفات میرزا محمد، سیدحسن امامی (۱۲۸۱ـ۱۳۵۸ش)، فرزند ابوالقاسم (امام جمعه عزل شده)، در سال ۱۳۲۴ش امام جمعه تهران شد. مهمترین اثر او حقوق مدنی، شرح تفصیلی قانون مدنی ایران است که هنوز هم یکی از مهمترین منابع این شاخه از حقوق به‌شمار می‌رود. سیدحسن امامی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از ایران خارج شد. وی آخرین امام جمعه تهران از خاندان خاتون‌آبادی است.[۱۷]
نماز جمعه‌های غیررسمی در دوره پهلوی
اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود نقل می‌کند که حسینعلی منتظری در زندان در زمان پهلوی نماز جمعه می‌خوانده است.[۱۸] سید محمود طالقانی در سال‌های ۴۳ تا ۴۶ش. که در زندان قصر بود نیز نماز جمعه را برپا می‌کرد. در سال ۱۳۴۷ش اولین نماز جمعه تهران مستقل از دولت، توسط سید محمود طالقانی در مسجد جامع نارمک اقامه شد.[۱۹]
پس از انقلاب اسلامی
اولین نماز جمعه تهران پس از انقلاب اسلامی در ۵ مرداد سال ۱۳۵۸ش در بهشت زهرا به امامت سید محمود طالقانی و با حکم امام خمینی برگزار شد.[۲۰] پیشنهاد برگزاری نماز جمعه توسط محمود طالقانی ارائه شد و امام خمینی، این کار را به خود او سپرد.[۲۱] [۲۲] برخی گفته‌اند پیشنهاد امامت جمعه تهران طالقانی را حسینعلی منتظری به امام خمینی داده است.[۲۳] گفته شده است در اولین نماز جمعه‌های تهران بعد از انقلاب که در زمین چمن دانشگاه تهران برگزار می‌شد، چند صد هزار نفر شرکت کردند.[۲۴] پس از درگذشت طالقانی، حسینعلی منتظری به امامت جمعه تهران منصوب شد؛ اما بعد از مدت کوتاهی به‌دلیل مشغله‌های فراوان کناره‌گیری کرد و با معرفی سیدعلی خامنه‌ای به جای خود در تریبون جمعه، به قم رفت.[۲۵]
امام خمینی در ۲۴ دی ۱۳۵۸ش در حکمی خطاب به سید علی خامنه‌ای نوشت: «جنابعالی که بحمداللّه به حُسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید به امامت جمعهٔ تهران منصوب می‌باشید.»[۲۶] آیت‌الله خامنه‌ای نخستین نماز جمعه را در ۲۸ دی ۱۳۵۸ش اقامه کرد. گفته شده، وی در خطبه‌های نماز جمعه به‌عنوان یک تریبون اثرگذار، مهمترین و قاطع‌ترین مواضع اصولی و راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران را ارائه کرده و همچنین، به گسترش اندیشهٔ دینی و بینش و بصیرت سیاسی جامعه پرداخته است.[۲۷] خامنه‌ای با سابقه‌ترین خطیب نماز جمعه تهران قلمداد شده است.[۲۸]
اکبر هاشمی رفسنجانی از دیگر امامان جمعه تهران است که در ۱۲ تیر ماه سال ۱۳۶۰ش برای نخستین بار امامت جمعه تهران را بر عهده گرفت. وی بیش از ۴۲۰ بار نماز جمعه تهران را اقامه کرده و به عنوان پرکارترین خطیب جمعه تهران به حساب می‌آید.[۲۹] سید عبدالکریم موسوی اردبیلی در ۲۴ فروردین ۱۳۵۹ش اولین نماز جمعه خود را در تهران اقامه کرد و تا ۳ دی ماه ۱۳۷۲ش امامت او ادامه داشت. اصلاح ساختار اجتماعی، نظریات حکومتی اسلام، معارف اسلامی، بازسازی فرهنگی و اجتماعی از موضوعات خطبه‌های او بوده است.[۳۰]
محمدمهدی ربانی املشی، محمد امامی کاشانی و محمد یزدی دیگر خطیبان نماز جمعه تهران بودند که از سال ۶۰ به اقامه نماز جمعه پرداختند.محمدرضا مهدوی کنی خطیب دیگری بود که از سال ۶۱ به بعد در مواقع خاص به تریبون نماز جمعه فراخوانده می‌شد.[۳۱]
گفته شده محمد صادقی تهرانی در دانشگاه صنعتی شریف و سید احمد خوانساری هم در مسجد بازار نماز جمعه تهران را در اوایل انقلاب برپا می‌کردند.[۳۲]
پس از رحلت امام خمینی
پس از رحلت امام خمینی، احمد جنتی اولین امام جمعه‌ای بود که از آیت‌الله خامنه‌ای حکم امامت جمعه موقت تهران را گرفت. سید حسن طاهری خرم‌آبادی هم مدتی خطبه جمعه تهران را خواند. سید احمد خاتمی، کاظم صدیقی، محمدعلی موحدی‌کرمانی و سید محمدحسن ابوترابی‌فرد دیگر خطیبان نماز جمعه تهران بودند.[۳۳] محمدجواد حاج‌علی اکبری آخرین فردی است که از سوی رهبر جمهوری اسلامی ایران به عنوان امام جمعه موقت تهران منصوب شده است.[۳۴] این افراد به عنوان امام جمعه موقت در غیاب امام جمعه دائم (آیت‌الله خامنه‌ای) نماز جمعه را اقامه می‌کنند.[۳۵]
نماز جمعه تهران پس از انقلاب در دانشگاه تهران و از سال ۱۳۹۱ش، گاهی در مصلای بزرگ تهران برگزار می‌شود.[۳۶] همچنین برخی از نماز جمعه‌های تهران به مناسبت‌های مختلف در بهشت زهرا و مرقد امام خمینی برگزار شده است.[۳۷]
خطبه‌های مشهور
از مهمترین اتفاقاتی که در میان خطبه‌های نماز جمعه تهران رخ داد، انفجار ۲۴ اسفند ۱۳۶۳ش از سوی منافقین بود که در نماز جمعه تهران که به امامت آیت‌الله خامنه‌ای (رییس جمهور وقت) در حال برگزاری بود، رخ داد و جمعی از نمازگزاران به شهادت رسیدند. این بمب‌گذاری موجب شهادت ۱۴ نفر و مجروحیت ۸۸ نفر شد.[۳۸] سخنرانی درباره بنی‌صدر (۲۹ خرداد سال ۱۳۶۰)، اولین خطبه در جایگاه رهبری (۲۳ تیر ماه سال ۱۳۶۸)، قتل‌های زنجیره‌ای (۱۸ دی سال ۱۳۷۷)، سخنرانی دربارهٔ فتنه (۲۹ خرداد سال ۱۳۸۸)، از خطبه‌های مشهور آیت‌الله خامنه‌ای در دوران جمهوری اسلامی بوده است.[۳۹]
سخنرانی هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۶۳ش، در جایگاه امامت جمعه تهران، درباره ساخت و توسعه مترو، مشهور به خطبه مترو، و خطبه او در ۲۶ تیر ۱۳۸۸ش درباره حوادث پس از انتخابات آن سال[۴۰]، از خطبه‌های مشهور نماز جمعه تهران شمرده می‌شود.[۴۱]
سخنرانی‌های پیش از خطبه
پس از انقلاب اسلامی، مرسوم شد که پیش از آغاز خطبه نماز جمعه، مسئولان دولتی و حکومتی و برخی عالمان دینی، به ایراد سخنرانی پیش از خطبه بپردازند. سخنرانی‌های پیش از خطبه محمدتقی مصباح یزدی در اواخر دهه هفتاد از مشهورترین سخنرانی‌های پیش از خطبه در نماز جمعه تهران است.[۴۲] و نیز سخنرانی‌های پیش از خطبه احمد آذری قمی پس از رحلت امام خمینی.[۴۳]
پانویس
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی).
- ↑ حبیبی، مساجد دیرینه سال تهران، ۱۳۸۸ش، ص۶۸؛ معمارزاده، «تهران، مسجد امام»، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ زرگری‌نژاد، غلامحسین، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ رحمان ستایش، و موسی‌پور، «جمعه»، ج۱۰، ذیل مدخل.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ حاج منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی).
- ↑ عبدالرب آبادی، نامه دانشوران ناصری، قم، ج۲، ص ۳۸۸ تا ۳۹۰.
- ↑ حاج منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ حاج منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «امام جمعه تهران»، وبگاه تهران‌نامه.
- ↑ حاج منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ حاج منوچهری، «خاتون‌آبادی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، ۱۳۸۸ش. ص۶۱.
- ↑ «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ جمعی از محققین، دانشنامه امام خمینی، تهران، ج۱، ص۱۱۰۴.
- ↑ «صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی»، پرتال امام خمینی.
- ↑ شیرخانی، شورا و آزادی، ۱۳۸۱ش، صص ۱۲۵-۱۲۶.
- ↑ حاضری، «امام خمینی و نماز جمعه تهران»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، ۱۳۸۸ش. ص۳۳۶.
- ↑ «چه کسانی در ۴۰ سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز.
- ↑ «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ولایتی، «خامنه ای، آیت الله سیدعلی»، ج۲۱، ذیل مدخل.
- ↑ «ائمه جمعه تهران؛ از حضوری ۳ هفته‌ای تا ۴۲۴ حضور»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «نماز جمعه تهران به امامت آیت الله هاشمی رفسنجانی»، مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی.
- ↑ موسوی اردبیلی، همپای انقلاب، ۱۳۸۵ش، ص ۱ و ۲ و ۱۸.
- ↑ «چه کسانی در ۴۰ سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز.
- ↑ «یادی از اولین و رشک‌برانگیزترین نماز جمعه تهران»، مباحثات.
- ↑ «چه کسانی در 40 سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز.
- ↑ «انتصاب حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج‌علی‌اکبری به‌عنوان امام‌جمعه موقت تهران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟»، خبرآنلاین.
- ↑ «نخستین نماز جمعه تهران در مصلی»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- ↑ «اقامه اولین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب»، http://www.imam-khomeini.ir/fa/c75_20809/
- ↑ «گزارش: انفجار در نمازجمعه تهران؛ از استقامت آیت‌الله خامنه‌ای تا شعار مردم علیه منافقین»، تسنیم.
- ↑ «خطبه‌های نماز جمعه "آقا" که ماندگار شدند»، مشرق.
- ↑ «خطبه هشداردهنده آیت الله هاشمی در آخرین نماز جمعه خود»، خبرآنلاین.
- ↑ «خاطرات هاشمی رفسنجانی از نماز جمعه: جلیقه ضدگلوله پوشیدم/ مترو را طاغوتی می‌دانستند»، تاریخ ایرانی.
- ↑ «آیت‌الله مصباح؛ مجاهد علمی و فرهنگی خستگی‌ناپذیر»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ کدیور، فراز و فرود آذری قمی، ۱۳۹۲ش، ص۸۴.
یادداشت
- ↑ کمیسیونی متشکل از مشروطه‌خواهان که پس از فتح تهران، اداره امور کشور را در دست گرفته بودند. (سعیدی، «خاتون‌آبادی خاندان»، ج۱۴، ذیل مدخل).
منابع
- «آیت‌الله مصباح؛ مجاهد علمی و فرهنگی خستگی‌ناپذیر»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «امام جمعه تهران»، تهران‌نامه (به کوشش داریوش شهبازی)، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «انتصاب حجت‌الاسلام و المسلمین حاج‌علی‌اکبری به‌عنوان امام‌جمعه موقت تهران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، انتشار: ۱۱ دی ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «اولین نماز جمعه تهران چگونه و توسط چه کسی اقامه شد؟»، خبرگزاری تسنیم، انتشار: ۵ مرداد ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «ائمه جمعه تهران؛ از حضوری ۳ هفته‌ای تا ۴۲۴ حضور»، خبرگزاری فارس، انتشار: ۶ مرداد ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- جمعی از محققین، دانشنامه امام خمینی، به کوشش سید ضیاء مرتضوی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
- «چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟»، خبرآنلاین، انتشار: ۴ مرداد ۱۳۹۳ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «چه کسانی در ۴۰ سال گذشته خطیب نماز جمعه تهران بوده‌اند؟»، اقتصاد نیوز، انتشار: ۱۲ دی ۱۳۹۸ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- حاضری، مهدی، «امام خمینی و نماز جمعه تهران»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، انتشار: ۲۳ دی ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۱ آبان ۱۴۰۲ش.
- حبیبی، حسن، مساجد دیرینه سال تهران، تهران، بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- «خاطرات هاشمی رفسنجانی از نماز جمعه: جلیقه ضدگلوله پوشیدم/ مترو را طاغوتی می‌دانستند»، تاریخ ایرانی، انتشار: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «خطبه هشداردهنده آیت الله هاشمی در آخرین نماز جمعه خود»، خبرآنلاین، انتشار: ۲۵ تیر ۱۴۰۱، بازدید: ۲۲ آبان ۱۴۰۲ش.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، و موسی پور، ابراهیم، «جمعه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- زرگری نژاد، غلامحسین، اندیشه و سیاست در ایران قاجار، تهران، نگارستان اندیشه، ۱۳۹۸ش.
- سعیدی، فریده، «خاتون‌آبادی خاندان»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- «صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی»، پرتال امام خمینی، انتشار: ۵ مرداد ۱۳۹۹ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- عبدالرب آبادی، محمدمهدی، نامه دانشوران ناصری، قم، دار العلم، بی‌تا.
- حاج منوچهری، فرامرز، «خاتون‌آبادی»، دائرة المعارف بزرگ اسلام، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- کدیور، محسن، فراز و فرود آذری قمی، بی‌جا، وب سایت رسمی محسن کدیور، ۱۳۹۲ش.
- «گزارش: انفجار در نمازجمعه تهران؛ از استقامت آیت‌الله خامنه‌ای تا شعار مردم علیه منافقین»، تسنیم، انتشار: ۲۴ اسفند ۱۳۹۷ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- معمار زاده، مهدی، «تهران، مسجد امام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، همپای انقلاب، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۵ش.
- «نخستین نماز جمعه تهران در مصلی»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «نماز جمعه تهران به امامت آیت الله هاشمی رفسنجانی»، مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- ولایتی، علی اکبر، «خامنه‌ای، آیت‌الله سیدعلی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، انقلاب و پیروزی، کارنامه و خاطرات سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، ۱۳۸۸ش.
- «خطبه‌های نماز جمعه "آقا" که ماندگار شدند»، مشرق، انتشار: ۲۶ دی ۱۳۹۸ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «یادی از اولین و رشک‌برانگیزترین نماز جمعه تهران»، مباحثات، انتشار: ۷ آذر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- «اقامه اولین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب»، http://www.imam-khomeini.ir/fa/c75_20809/گاهنامه/امام_اخلاق_و_سیاست/اقامه_اولین_نماز_جمعه_پس_از_پیروزی_انقلاب