ناصرالدین شاه قاجار
 | |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| لقب | سلطان صاحبقران |
| تولد (مکان) | تبریز |
| مرگ (مکان) | شهر ری |
| پدر | محمد شاه قاجار |
| فرزندان | مظفرالدین شاه |
| دین | اسلام |
| محل دفن | حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری |
| حکومت | |
| سمت | چهارمین پادشاه سلسله قاجار |
| سلسله | قاجار |
| آغاز حکومت | ۱۲۴۷ق |
| پایان حکومت | ۱۷ ذی‌القعده ۱۳۱۳ق |
| مرکز حکومت | تهران |
| آثار برجا مانده | طلاکاری گنبد حرم امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، ایجاد موزه ملی، تأسیس ضرابخانه، اداره پست، تلگراف و چهار مدرسه بزرگ از جمله دارالفنون. |
| پیش از | مظفرالدین شاه |
| پس از | محمد شاه |
| شاهان | |
|
آقامحمدخان (۱۱۶۱-۱۱۷۶) | |
| چهره‌های سرشناس | |
|
حاج ابراهیم کلانتر | |
| رویدادهای مهم | |
|
قرارداد آخال • معاهده پاریس | |
ناصر الدین شاه قاجار (۱۲۴۷ق- ۱۳۱۳ق) چهارمین پادشاه از سلسله قاجاریه. او را «سلطان صاحبقران» و پس از کشته شدن «شاه شهید» نیز خوانده‌اند. ناصر الدین شاه حدود پنجاه سال پادشاهی کرد و در نهایت در حرم عبدالعظیم حسنی ترور شد.
شاه به شکار و هنر علاقه‌مند بود. شعر می‌سرود، نقاشی می‌کشید و به تعزیه علاقه داشت. او سه مرتبه به اروپا رفت که با وجود برخی آثار مثبت، انتقادات بسیاری را نیز به همراه داشت. در دوره ناصرالدین شاه علی محمد باب، موسس فرقه بابیه اعدام شد و پیروانش سرکوب شدند.
در سلطنت ناصرالدین شاه قراردادها و امتیازات بسیاری به کشورهای غربی داده شد که برخی از آن‌ها موجب مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی شد. این دوران عصر تحولات جهانی و کشمکش میان سنت و مدرنیته بود. شاه خود نیز مشتاق تمدن جدید غربی بود و حتی در این محدوده اصلاحاتی را نیز بوجود آورد، با این حال موانع بسیاری برای این امر وجود داشت.
محتویات
زندگی‌نامه
ناصرالدین شاه قاجار پسر محمد شاه و چهارمین پادشاه از سلسله قاجاریه است. او در سال ۱۲۴۷قمری در تبریز به دنیا آمد و در سال ۱۲۶۴قمری پادشاه ایران شد.[۱] ناصرالدین شاه، به «سلطان صاحبقران» نیز معروف بود و پس از کشته شدن «شاه شهید» نیز خوانده شد.[۲]
او در چهارده سالگی به دستور شاه ازدواج کرد[۳] و در زمان کشته شدن هشتاد و پنج همسر دائم و موقت داشت.[۴]
ناصرالدین شاه در حدود هجده سالگی به پادشاهی رسید و حدود پنجاه سال پادشاهی کرد.[۵]
شاه به شکار و هنر علاقه بسیار داشت[۶] و تا حدودی با زبان فرانسه آشنا بود.[۷]
گزارش‌های تاریخی متفاوتی از دین‌داری ناصرالدین شاه نقل شده است. برخی نمازخواندن و روزه گرفتن او را نقل کرده و او را در ظاهر مذهبی و دیندار دانسته‌اند.[۸] برخی دیگر نیز به رفتارهای دیگر شاه توجه داشته و او را چندان مقید به شریعت ندانسته‌اند. [۹]
قاجار شاخه مهمی از قزلباشان عهد صفی بودند و خود را نامزد برحق سلطنت می‌شمردند.[۱۰] به همین جهت، ارتباط خوبی با علمای دین داشتند.[۱۱]
گنبد حرم امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) در سامرا به دستور ناصرالدین شاه طلاکاری شد. [۱۲]
مرگ
در ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ق شاه به زیارت حضرت عبدالعظیم رفت و دستور داد برخلاف همیشه حرم را قُرُق نکنند. میرزای رضای کرمانی از مریدان سید جمال‌الدین اسدآبادی با لباس زنانه پیش آمده، تیراندازی کرد و شاه کشته شد.[۱۳] چهل روز بعد، فرزند وی مظفرالدین شاه تاج‌گذاری کرد.[۱۴]
ناصرالدین شاه در حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری دفن شد. سنگ قبر گرانبهایی که تصویر شاه روی آن ساخته شده بود بر روی آن قرار دادند.[۱۵] این سنگ قبر امروزه در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.[۱۶]
دوران سلطنت
ناصر الدین شاه حدود پنجاه سال پادشاهی کرد.[۱۷] در دوران او، قحطی‌ها، جنگ‌ها، شورش‌ها، درگیری‌های مختلف در دربار، صدراعظم‌های مختلف، قدرت نهادهای مذهبی و بازاری، امتیازهای مختلف به غرب؛ جدایی افغانستان و ... فراز و نشیب‌های بسیاری را سبب شد.[۱۸]
مورخان دوره پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین شاه را به مانند دیگر پادشاهان قاجار، دوران رقابت شدید روسیه و انگلستان در تأمین منافع خویش دانسته‌اند. هر اقدامی در ایران با منافع یکی از این دو کشور در تقابل بود، به مشکل می‌خورد. شاه برای بسیاری از امور، باید رضایت آنان را به دست می‌آورد.[۱۹] در روزنامه وقایع اتفاقیه در این مورد نوشته شده بود: «شاه به قدری از کیفیت حالی خود متنفر شده‌است که حکومت یک ده در حالتی که غیرمحکوم [خارجی] باشد به مراتب ترجیح به این سلطنت می‌دهد».[۲۰]
مورخان کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد این دوره طولانی سلطنت نوشته‌اند. برخی معتقدند در تحلیلی تاریخی شاید انتقاد به عملکرد ناصرالدین شاه بسیار آسان باشد، اما بررسی و واکاوی ژرف‌ترِ شرائط آن دوران، نتیجه‌گیری را بسیار دشوار می‌کند.[۲۱]
فرقه بابیت
پیروان علی محمد باب در شهرهای مختلف قیام کردند و شکست خوردند. در نهایت علی محمد باب به دستور امیرکبیر در شعبان سال ۱۲۶۶قمری در تبریز اعدام شد. [۲۲]
در شوال سال ۱۲۶۸ هجری قمری، تعدادی از بابیان ناصرالدین شاه را ترور کردند. این ترور ناموفق بود.[۲۳] چند روز پس از این ترور نافرجام، دستگاه شاهنشاهی به سرکوبی فرقه بابیه پرداخت و تا حدود زیادی نیز موفق بود. [۲۴]
| نام | تصویر | پادشاهی |
|---|---|---|
| آقا محمدخان | ۱۱۷۰-۱۱۷۵ (۵ سال) | |
| فتحعلی شاه |  |
۱۱۷۶-۱۲۱۳ (۳۶ سال و ۸ ماه) |
| محمد شاه | ۱۲۱۳-۱۲۲۷ (۱۴ سال) | |
| ناصرالدین شاه |
|
(۱۲۲۷-۱۲۷۵) ۴۹سال |
| مظفرالدین شاه |  |
۱۲۷۵-۱۲۸۵ (۱۰ سال) |
| محمدعلی‌شاه |  |
۱۲۸۵-۱۲۸۸ (۳ سال) |
| احمد شاه |  |
۱۲۸۸-۱۳۰۴ (۱۶ سال) |
امتیازدهی به غرب
در دوره ناصری، به جهات مختلف امتیازات بسیاری به کشورهای خارجی داده شد.[۲۵] برخی از آن‌ها موجی از اعتراضات داخلی را به همراه داشت که مهم‌ترین آن‌ها قرارداد رژی بود. براساس آن انحصار توتون و تنباکو در دست یک شرکت انگلیسی قرار می‌گرفت. این قرارداد با موجی از اعتراضات مردمی همراه شد. این اعتراضات با حکم تحریم توتون و تنباکو توسط میرزای شیرازی به اوج رسید و در نهایت شاه مجبور به لغو این قرارداد شد.[۲۶] این واقعه به نهضت تنباکو معروف شده است.[۲۷]
همچنین قرارداد پاریس نیز در دوره ناصرالدین شاه امضا شد. براساس این قرارداد، دولت ایران مجبور شد از هرات دست کشیده و استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد.[۲۸]
سفر به اروپا
ناصرالدین شاه اولین پادشاه ایران بود که به اروپا سفر کرد.[۲۹] او در سال‌های ۱۲۹۰ق، ۱۲۹۵ق و ۱۳۰۶ق به اروپا رفت. سفر اول او بیش از پنج ماه، سفر دوم بیش از چهار ماه و سفر سوم بیش از شش ماه طول کشید.[۳۰] این سفرها، هزینه‌ها و انتقادات بسیار زیادی را به همراه داشت.[۳۱] با این وجود اثرات مثبتی نیز در پی داشت.[۳۲]
آغاز مدرنیته ایران
دوران ناصرالدین شاه عصر تحولات جهانی و کشمکش میان سنت و مدرنیته بود. شاه خود نیز مشتاق تمدن جدید غربی بود. اما یکی از اصلی‌ترین موانع، کاهش اقتدار شاه در صورت اصلاحات بود.[۳۳]
اطرافیان شاه را نیز دو گروه تجددگرا و سنت‌گرا تشکیل داده بود. تجددطلبان همه صریحا یا ضمنا برتری غرب را جز در حیطه دین می‌پذیرفتند. این امر، موضعی دفاعی در پی داشت که بر برتری معنوی مسلمانان تأکید می‌کرد. آنان اسلام را به منزله هویتی اجتماعی در برابر ایدئولوژی‌های غربی قرار می‌دادند.[۳۴]
ناصرالدین شاه در اوائل سلطنت خود امیرکبیر را به عنوان صدراعظم انتخاب کرد و دختر خود را به عقد او در آورد. امیرکبیر که صاحب قدرت فراوانی شده بود و تأثیر بسیاری نیز بر پادشاه جوان داشت، اصلاحات مختلفی را آغاز کرد.[۳۵] اما اختلافات‌ها و حسادت‌ها در دربار، موجب عزل امیرکبیر پس از ۳۹ ماه صدارت گردید. پس از عزل، او به کاشان تبعید شد و مدتی بعد، در حمام فین کاشان کشته شد.[۳۶]
با این وجود خواست شاه و اقتضای زمان، انجام اصلاحات و تغییرات را امری ضروری نشان می‌داد.
مصادیق
شاه پس از سفر اول به اروپا دستور ساخت راه‌آهن که در میان مردم عامه، ماشین دودی خوانده می‌شد را داد. مسیر این قطار از تهران تا شهرری بود. بعدها میان آمل تا محمودآباد و همچنین جلفا تا تبریز نیز ریل قطار ساخته شد.[۳۷]
در دوره ناصرالدین شاه چهار مدرسه بزرگ دارالفنون، مدرسه نظام ناصری تهران، مدرسه ظل السلطان در اصفهان و مدرسه تبریز ساخته شد[۳۸] و ضرابخانه، اداره پست و تلگراف نیز تأسیس گردید.[۳۹]
همچنین اولین بانک در ایران از طریق امتیازی که شاه به انگلیسی‌ها داد، تأسیس شد.[۴۰]
در این دوران، قوانین قضائی جدیدی وضع شد که براساس آن، دستگاه‌های اجرایی حق دخالت در نظام قضاء را نداشتند.[۴۱] ناصرالدین شاه به تقلید از کشورهای اروپایی درصدد برآمد تا کابینه‌ای تشکیل دهد. شاه در دوره‌ای، شورایی از وزیران را تشکیل داد که همواره شکل و تعداد آن‌ها را تغییر می‌داد.[۴۲] البته پس از گذشت چند سال و عدم کارائی، شاه مجدد به سنت انتصاب صدراعظم روی آورد.[۴۳]
شاه به تبعیت از آنچه در غرب دیده بود تصمیم به ایجاد موزه ملی گرفته و برخی از دارایی‌های خود را در آنجا قرار داد. [۴۴] در دوران او، کتابخانه سلطنتی اوج شکوفایی را تجربه کرد.[۴۵] در کنار این‌ها، شاه تلاش کرد نوع پوشش همسران خود را نیز تغییر دهد. تغییری که با گذشت زمان به زنان دیگر نیز سرایت کرد.[۴۶]
برخی محققان معتقدند موج اصلاحاتی که در دوران ناصرالدین شاه واقع شد سبب شکل‌گیری بنیان‌های انقلاب مشروطه گردید.[۴۷]
هنر
شاه به خطاطی علاقمند بود و گاه از سرمشق‌های محمد رضا کلهر خطاط معروف، می‌نوشت.[۴۸] او به سفرنامه‌نویسی علاقه وافری داشت و سفرنامه‌های مفصلی را نیز به قلم خود نوشت.[۴۹]
تعزیه در دوران ناصرالدین شاه مقبولیت بسیار یافت و تکیه ها چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد. [۵۰]
تکیه دولت
تکیه دولت بنایی بود که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری برپا شد. این بنا به فرمان ناصرالدین شاه و از ۱۲۸۵ق تا حدود ۱۲۹۰ق ساخته شد. [۵۱]
نقاشی
ناصرالدین شاه به نقاشی علاقه بسیار داشت[۵۲] و نقاشی‌های بسیاری می‌کشید.[۵۳] نقاش‌های معروفی همچون کمال الملک در عصر ناصرالدین شاه بوده‌اند و با دربار نیز رفت و آمد داشته‌اند.[۵۴]
شعر
ناصرالدین شاه شعر نیز می‌سروده است که بخشی از آن‌ها، مذهبی بود. او درباره ولادت امام علی(ع) چنین سروده:
|
همچنین در مورد امام حسین(ع) آورده:
|
شاه یک داستان به نام «حکایت پیر و جوان» را نیز نوشته است.[۵۷]
سینما و تلویزیون
فیلم‌ها و سریال‌هایی در مورد ناصرالدین شاه ساخته شده است:
- سریال «سلطان صاحبقران»؛ نویسنده و کارگردان علی حاتمی.[۵۸]
- «ناصرالدین شاه آکتور سینما»؛ نویسنده و کارگردان محسن مخملباف. [۵۹]
- «ناصرالدین‌شاه و ۸۴ همسرش»؛ انیمیشنی است از کارگردان نروژی به نام بیت پیترسن که در سال ۲۰۱۱ میلادی ساخته شد. [۶۰]
پانویس
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۳۶.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۱۶.
- ↑ نظرپور، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۲.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۳۸.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۴۰.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۲.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۸.
- ↑ عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۷.
- ↑ (کاخ گلستان).
- ↑ نظرپور، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۰ش، ص۱۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۷۶- ۱۸۰ و فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶ .
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۳۷۸–۳۷۹.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ۲۱۸.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۷.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۴.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۰-۲۹۲.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۸.
- ↑ براس اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: نهضت تنباکو.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ پاسخ ناصرالدین شاه به درخواست جوانان برای تاسیس دانشگاه.
- ↑ تیموری، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، ۱۳۳۲ش، ص ۸-۱۳.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۶-۱۷.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۱۶.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۳۹.
- ↑ رضوی‌نژاد، چهار سیاستمدار ملی و متقی نام آور ایران، ۱۳۷۷ش، ۱۹-۲۱.
- ↑ رضوی‌نژاد، چهار سیاستمدار ملی و متقی نام آور ایران، ۱۳۷۷ش، ۱۹-۲۱.
- ↑ «سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟».
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۱.
- ↑ «سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟».
- ↑ عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۸۵.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۶.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص ۶۲.
- ↑ عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ ناصرالدین شاه، بنیانگذار کتابخانه سلطنتی ایران..
- ↑ «سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟».
- ↑ الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۷۴.
- ↑ صحراگرد، ناصرالدین شاه و خوشنویسی، ۱۳۸۶ش، ص۷۶.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
- ↑ الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱.
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۷.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: نقاشی‌های ناصرالدین شاه.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱ و ۳۷.
- ↑ اعتضادی، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، ۱۳۲۴ش، ص۱۰.
- ↑ اعتضادی، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، ۱۳۲۴ش، ص۴۳.
- ↑ ناصرالدین شاه، حکایت پیر و جوان، ۱۳۸۵ش.
- ↑ سلطان صاحبقران.
- ↑ ناصرالدين شاه آكتور سينما.
- ↑ ناصرالدین‌شاه و ۸۴ همسرش.
منابع
- اعتضادی، محمد باقر، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، تهران، قائم مقام، ۱۳۲۴ش.
- امانت،عباس، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران، کارنامه، ۱۳۸۳ش.
- تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، اقبال، ۱۳۳۲ش.
- دیوان اشعار ناصرالدین شاه اردیبهشت ۱۳۲۴. تصحیح و تألیف محمد باقر اعتضادی، قائم مقام، تهران.
- رمضانی، عباس، ناصرالدین شاه قاجار، تهران، ترفند، ۱۳۸۳ش.
- صحراگرد، مهدی، ناصرالدین شاه و خوشنویسی، مجله گلستان هنر، تابستان ۱۳۸۶ش.
- عرفانیان، مجید، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵ تیر۱۳۹۶ش.
- فرهمند، علی، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، مجله مطالعات تاریخی، شماره۲۲، پاییز ۱۳۸۷ش.
- الگار، محمد، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت- دین و دولت در ایران: نقش علماء در دوره قاجاریه، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، ۱۳۵۶ش.
- محبوبی اردکانی، حسین، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۸ش.
- مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- معیرالممالک، دوستعلی خان، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
- ناصرالدین شاه، حکایت پیر و جوان، به کوشش(مقدمه و تصحیح): کورش منصوری، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش.
- «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش.
- نظرپور، مهدی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، زمزم هدایت، ۱۳۹۰ش.
- یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، ۱۳۴۹ ش.
