حمزه فنصوری

حمزه فَنْصوری، صوفی و ادیب شیعی اندونزیایی در قرن دهم هجری قمری. او در پنسور (باروس) واقع در کرانه غربی سوماترا متولد شد و فعالیت بسیاری برای گسترش تصوف و ادبیات عرفانی در اندونزی انجام داد.

زندگی‌نامه

از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، اما روشن است که به حجاز و شامات و عراق سفر کرده و مراکز مهم آموزشی علوم اسلامی، مانند مکه، مدینه، بیت المقدس و بغداد را دیده است. او پس از بازگشت به موطنش، در حکومت آچه به‌مقام افتاء منصوب شد.

تبلیغ اسلام

با اینکه اسلام را صوفیان از قرن ششم/ دوازدهم به جهان مالایایی معرفی کردند، از هیچ سلسله خاصی در آنجا سخنی نیست. فنصوری از اولین صوفیانی بود که رسمآ تصوف را در این منطقه گسترش داد. گویا او خود از صوفیان طریقه قادریه بود که، قبل از بازگشت به آچه، در بغداد به این طریقه پیوسته بود.

حمزه نویسنده‌ای پرکار و اندیشمندی برجسته بود که بر سنّت فکری و اعتقادی زمان خویش تأثیر زیادی گذاشت. او در عرفان نظری سخت تحت تأثیر محیی‌الدین ابن عربی و پیرو او، عبدالکریم جیلی، بود. آثار فنصوری نشان می‌دهد که از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی عارفان بزرگی چون غزالی، ابن‌عربی، مولوی و جامی نیز بهره برده است. به‌نظر می‌رسد فنصوری با متون فارسی و عربی آشنایی داشته است.

مهم‌ترین شاگرد

شمس‌الدین سُمَطْرانی (متوفی ۱۰۳۹) شاگرد برجسته فنصوری بود. او و سمطرانی دو شخصیت بارز اسلام عرفانی در منطقه مالی به‌شمار می‌روند که‌اندیشه وحدت وجود را در مجمع‌الجزایر مالی گسترش دادند. تفسیر عارفانه آنها از اسلام نه تنها در آچه، بلکه در بخش وسیعی از دنیای مالایایی با اقبال گسترده‌ای مواجه شد و همین امر اعتراض صوفیان متشرعی چون رانیری و سینکیلی را برانگیخت.

رانیری، که خود را صوفی راست کیش و سنّتی می‌پنداشت، فنصوری و اتباع او را صوفیانی بدعت‌گذار و مرتد خواند و دستور سوزاندن کتاب‌های او را صادر کرد؛ اما فنصوری بر اهمیت شریعت در سیر و سلوک و طریقت تأکید می‌ورزید و باور داشت که وابستگی متقابل عرفان و شریعت، مشخصه تجربه عرفانی است. فنصوری در همین باره در کتاب شراب العاشقین، برای نشان دادن پیوند شریعت و طریقت و حقیقت و معرفت باهم، از تمثیل کشتی استفاده کرده و گفته است شریعت در حکم این کشتی، طریقت عرشه، حقیقت محموله و کالای آن، و معرفت سود حاصل از تجارت این کالاست. حال اگر سازه کشتی در هم شکند، کشتی بی‌شک غرق و مال‌التجاره و سرمایه آن نیز نابود می‌شود.

آثار

آثار فنصوری عموماً در حکم شرح و تفسیر تألیفات ابن عربی است. او اندیشه‌های خود را در باب تصوف نظری تحت عناوین چهار مرحله طریقت عرفانی (شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت)، چیستی وجود، اوصاف الهی و جذبه عرفانی نوشته است. اسرارالعارفین، و کتاب المنتهی از آثار اوست. به نظر نقیب عَطّاس، فنصوری اولین نویسنده‌ای بود که زبان مالایایی را برای بیان عقاید و تفکرات مستدل و نظام‌مند خود به کاربرد و بر این اساس باید وی را پدر ادبیات جدید مالایایی دانست.

شخصیت ادبی

فنصوری در شعر نیز دست داشت و اشعار خود را در قالبِ سیعیر (یکی از قالب‌های شعری مالایایی که از تمدن اسلامی و ادبیات عربی اقتباس شده بود) بیان می‌کرد. وینستد و نقیب العطّاس برآن‌اند که‌از این نوع شعر، که چهار سطری (رباعی) است، اولین بار فنصوری استفاده کرد و او اولین نویسنده مالایایی است که آثار منظوم و منثور در ادبیات عرفانی مالی پدید آورده است. او اندیشه‌های عرفانی خود را در قالب شعر و با زبانی نمادین و رمزی ارائه کرده است. از جمله در یکی از اشعارش، سفر روح بشر را برای ملاقات با خدا وصف و برای بیان این مقصود از تمثیل قایق استفاده کرده است. حرکت این قایق نمایانگر سفر روح به سوی خداست.

استفاده از تصویر و استعاره و تشبیه، که در آن ایام بدیع بود، موجب شد اشعار فنصوری بر ادبیات مالایایی تأثیر عمیقی بگذارد. اشعار فنصوری همچنان منبع الهام است و بازتاب اندیشه‌های فنصوری، در شعر جدید مالایایی (هم در اندونزی و هم در مالزی) دیده می‌شود.

منابع

• Azyumardi Azra,"Education, law, mysticism: constructing social realities", in Islamic civilization in the Malay world, ed. Mohd. Taib Osman, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1997;
• idem, "Opposition to Sufism in the East Indies in the seventeenth and eighteenth centuries", in Islamic mysticism contested: thirteen centuries of controversies and Polemics, ed. Fredrick de Jong and Bernd Radtke Leiden: Brill, 1999;
• Julian Baldick, Mystical Islam and introduction of Sufism, London 2000;
• EI2, s.v. "Hamza Fansuri" (by by P. Voorhoeve);
• Ismail Hamid,"Kitab Jawi: intellectualizing literary tradition", in Islam civilization in the Malay world, ibid;
• Alexander Knysh, Islamic mysticism: a short history, Leiden 2000;
• The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Malay and Indonesian literature" (by Hendrik M. J. Maier).

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام