شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور (کتاب)

کتاب شفاء الصدور

شفاء الصدور فی شرح زیاره العاشور کتابی به زبان فارسی اثر میرزا ابوالفضل تهرانی(1273-1317ق)و از مشهورترین شرح‌هایی است که به فارسی بر زیارت عاشورا نوشته شده است.

درباره مؤلف

میرزا ابوالفضل تهرانی (1273-1317ق) از عالمان شیعی دوره قاجار و فرزند میرزا ابوالقاسم تهرانی مشهور به کلانتر از شاگردان مرجع نامی شیعیان میرزا محمد حسن شیرازی بود. از هوش و استعداد خوبی بهره مند بوده و به سرعت مراحل ترقی را پیموده است. در سی سالگی برای ادامه تحصیل راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد و در مجلس درس عالم فرزانه ملاحبیب الله رشتی شرکت کرد. بعد از چندی عازم سامراء شد و از محضر میرزا محمد حسن شیرازی مشهور به میرزای شیرازی بهره ها برد. بعد از رحلت مبرزا به تهران آمد و در مدرسه سپهسالار تهران به تربیت و آموزش طالبان علوم دین مشغول شد.

زمان مرگ و محل دفن وی مورد اختلاف واقع شده است.

از وی آثاری چند در زمینه فقه و ادب و اصول برجای مانده است. مشهورترین اثر وی همین کتاب شفاء الصدور فی زیاره العاشور است.

انگیزه نگارش و زمان آن

نویسنده در همان صفحات آغازین کتاب به درخواست مکرر دوستانش برای نوشتن شرحی جامع بر زیارت عاشوراو عذرخواهی های مکرر خود اشاره کرده و سرانجام علت اصلی نگارش کتاب را درخواست میرزای شیرازی مبنی بر نگارش شرحی جامع و قابل استفاده برای همگان عنوان می کند.

به گفته نویسنده نوشتن کتاب به سال 1308ق آغاز و در سال 1309ق به پایان رسیده است.. نکته بدیع این که تاریخ پایان کتابت این اثر به حروف ابجد همان «شفاء الصدور فی زیاره العاشور» می شود که عنوان کتاب است..

تقریظ میرزای شیرازی بر شفاء الصدور

از آنجا که به ادعای نویسنده نگارش کتاب به خواست میرزای شیرازی انجام شده است بر همین اساس گویا کتاب به میرزا عرضه و ایشان تقریضی بر آن نگاشته اند که نویسنده آن را در آغاز کتاب آورده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

کتاب شریف «شفاء الصدور» الحق کتابى است در نهایت خوبى و تمامیت و متانت، وجامع بین مراتب تحقق و تتبع، و ‏محیط به ذکر انواع فضائل و معارف براى اصناف و طبقات مردم نافع و ممتع، در باب خود بى‌نظیر، شایسته است که ‏عموم خوانندگان به آن رجوع نموده و از تأمل در مباحث او تصحیح عقاید و رفع مشکلات نمایند.

امید که خداوند اقدس جل ذکره هر که را در این امر دخلى یا معاونتى بوده، به هر وجه که باشد، با جناب خامس آل عبا ‏علیه وعلى جده وابیه وامه واخیه والطاهرین من ذریته افضل الصلاة والسلام، که وضع این کتاب به جهت احیاى امر ‏واعلاى کلمه‌ی آن جناب است، محشور فرماید به محمد وآله الطاهرین صلوات الله و سلامه علیه وعلیهم ‏اجمعین.

حرّره الاحقر محمد حسن الحسینى.

ساختار کتاب

مولف خود در مقدمه مختصر کتاب کتاب را مشتمل بر دو باب و یک خاتمه دانسته است:

• باب اول: در شرح سند و متن روایت زیارت عاشوراء. وی باب اول را مشتمل بر دو مقصد ساخته و هر ‏مقصد را مترتب بر دو فصل:‏
  • مقصد اول:
    • فصل اول: شرح حل راویان زیارت عاشورا و بیان اعتبارآن
    • فصل دوم: وی در این فصل نظر علامه مجلسی را در باره زیارت علقمه نقل کرده و آن را نقد می کند.‏
  • در مقصد دوم: شرح و تفسیر زیارت عاشورا و اشکال مختلف قرائت و انجام آن و نقد و بررسی آنها. ‏‏و در پایان باب مباحثی شامل نقل زیارت عاشورا از منابع دیگر و مواقع خواندن آن و حکاباتی چند در ‏فائده قرائت زیارت عاشورا مطرح شده است.‏
• باب دوم: در شرح و ترجمه الفاظ زیارت عاشورا و آوردن مباحث متناسب با بحث در ترجمه و تفسیر ‏فرازهای مختلف زیارت.‏
• خاتمه: در ترجمه و بیان مشکلات دعای صفوان معروف به دعای علقمه.‏

سبک نگارش

تبحر و تسلط نویسنده بر ادبیات عرب در بخشهای مختلف کتاب خود نمایی کرده ولی نویسنده هنگام ‏ورود به مباحث تاریخی رویکردی کلامی-حدیثی در پیش گرفته و در گزینش اخبار از دقتهای فنی ‏تاریخی خبری نیست. امور ماورائی در کتاب حضوری پررنگ دارند و به نقش کاربردی و دنیوی معصومان ‏علیهم السلام توجه چندانی نشده است.‏ نویسنده سبک و سیاق نوشته های دوره صفوی را پیش گرفته است و اخبار فراوانی در نکوهش امویان و ‏عباسیان و کارگزاران آنها در کتاب وجود دارد. برخی از آیات قرآن نیز در همین مسیر تأویل شده اند.‏ کتاب علاوه بر ترجمه و تفسیر الفاظ زیارت عاشورا و مباحث مربوط به سند این زیارت و اجر و ثواب ‏قرائت آن، به طرح مسائل فراوانی از دیدگاه شیعی اقدام کرده است. مسائل مربوط به خلافت، فضائل و ‏مناقب امیرالمؤمنین و ائمه هداةعلیهم السلام ، تعریف مفاهیمی چون آل محمد صلی الله علیه و آله و دشمنان ایشان، مراتب ‏ائمه، مسائل مربوط به عاشورا و پیامدهای آن، عزاداری و مسائل مرتبط از جمله موضوعات مطرح شده در ‏این کتابند.‏

نسخه ها و چاپها

این کتاب برای اولین بار در بمبئی افست شد و بعد از آن چندین بار در قم و تهران تجدید چاپ شده ‏است.‏ در دوره های اخیر کتاب توسط دو محقق تحقیق و عرضه شده است. تحقیق اول توسط سید علی موحد ابطحی انجام گرفته و کتاب در دو مجلد به سال 1368ش در قم به ‏چاپ رسیده است. محقق در بخش پایانی کتاب کتابنامه ای مربوط به زیارت عاشورا افزوده است.هم اکنون چاپ سوم این تحقیق در دسترس می باشد. تحقیق دیگر توسط سید ابراهیم شبیری زنجانی به سال 1383ش در تهران انجام گرفته است.‏ایشان نیز در انتهای کتاب کتابنامه ای شامل 15 اثر در مورد زیارت عاشورا آورده است.

منابع و مصادر

نویسنده در نگارش کتاب از منابع و مصادر فروانی استفاده کرده است. منابع روایی شیعی اعم از منابع کهن مانند کتب اربعه: کافی، تهذیب الاحکام، الاستبصار، من لایحضره الفقیه و منابع متأخر مانند بحارالانوار و نیز منابع حدیثی اهل سنت اعم از صحاح سته به تکرار مورد استفاده قرار گرفته اند. منابع تاریخی مانند تاریخ طبری، مروج الذهب، مقاتل الطالبیین و دیگر منابع هم در استنادات تاریخی بکار گرفته شده اند. منابع رجالی، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، و شروح احادیث نیز از دیگر منابع مورد استفاده تهرانی در این کتاب می باشند.

منابع

• طهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ سوم، بیروت، دارالاضواء، 1403.
• قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، با مقدمه محمد هادی امینی، تهران، مکتبه صدر، بی تا.
• امین، سید محسن، اعیان الشیعه،به تحقیق: حسن الامین، بی تا، بیروت، دارالتعارف.
• طهرانی، ابوالفضل، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، تحقیق: علی موحد ابطحی، قم، 1409ق.