تهلیل: تفاوت میان نسخه‌ها
imported>Naqavi جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''تهلیل'''، گفتن لااله الاّ اللّه، مهمترین شعار [[توحیدی | '''تهلیل'''، گفتن لااله الاّ اللّه، مهمترین شعار [[توحید|توحیدی]] [[اسلام]]. این [[ذکر]]، از جمله ذکرهای [[ایمان|مؤمنان]] است و در [[روایات]] به عنوان برترین سخنان، دژ محکم الهی و از [[ایمان|ارکان ایمان]] شمرده شده است. [[حدیث سلسله الذهب]] از [[امام رضا(ع)]] نشان‌دهنده اهمیت این ذکر نزد [[خداوند]] است. | ||
==مفهوم شناسی== | ==مفهوم شناسی== | ||
تهلیل در لغت از ماده هلل و به معنای بالابردن صدا است. <ref>جوهری ، ج 5، ص 1852؛ ابن فارس ، ج 6، ص 11؛ ابن منظور، ج 15، ص 120؛ مرتضی زبیدی ، ج 15، ص 810</ref> مصدر منحوت این جمله، هَیلَلة است. مانند [[بسمله|بسملة]] برای بسم الله الرحمن الرحیم و [[حوقله|حوقلة]] برای لاحول و لاقوة الا بالله <ref>ازهری، ج5، ص370؛ ثعالبی، ص224ـ225</ref> | |||
در اصطلاح دینی، عبارت است از گفتن لااله الاّ اللّه. وجه نام‌گذاری این عمل به تهلیل نیز آن است که فرد به هنگام گفتن لااله الاّ اللّه، صدای خود را بلند می‌کند. <ref>ازهری، ج5، ص368</ref> | |||
== در قرآن و حدیث== | |||
== | |||
عبارت لااله الاّ اللّه دو بار به همین صورت در [[قرآن کریم]] به کار رفته است <ref>رجوع کنید به صافات: 35؛ محمد: 19</ref> و به صورت‌های مشابه، مانند لااله الاّ أنا و لااله الاّ أنت و به‌ویژه لااله الاهو، بیش از سی بار در قرآن آمده است. <ref>رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل «إل'ه »</ref> | عبارت لااله الاّ اللّه دو بار به همین صورت در [[قرآن کریم]] به کار رفته است <ref>رجوع کنید به صافات: 35؛ محمد: 19</ref> و به صورت‌های مشابه، مانند لااله الاّ أنا و لااله الاّ أنت و به‌ویژه لااله الاهو، بیش از سی بار در قرآن آمده است. <ref>رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل «إل'ه »</ref> | ||
مفسران بر اساس حدیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین، «کلمه التقوی » را که در قرآن <ref>فتح: 26</ref> نیز آمده، همان لااله الاّ اللّه دانسته‌اند. <ref>برای نمونه رجوع کنید به بخاری جُعْفی، ج7، ص229؛ ترمذی، ج5، ص62؛ طبری، ج26، ص66ـ67؛ ابن بابویه، 1386، ج1، ص251؛ طوسی، ج4، ص283</ref> | مفسران بر اساس حدیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین، «کلمه التقوی » را که در قرآن <ref>فتح: 26</ref> نیز آمده، همان لااله الاّ اللّه دانسته‌اند. <ref>برای نمونه رجوع کنید به بخاری جُعْفی، ج7، ص229؛ ترمذی، ج5، ص62؛ طبری، ج26، ص66ـ67؛ ابن بابویه، 1386، ج1، ص251؛ طوسی، ج4، ص283</ref> | ||
در منابع حدیثی و تفاسیر، لااله الاّ اللّه با نام‌ها و اوصافی چون کلمة التوحید، <ref>فضل بن حسن طَبْرِسی، ج6، ص480، ج8، ص584</ref> کلمة الاخلاص، <ref>ابن بابَویه، 1362ش، ج1، ص299؛ همو، 1404، ج2، ص119</ref> کلمة الحق،<ref> ابن حَجَر عَسقَلانی، ج8، ص160</ref> الکلمة الطیبة، <ref>قُرطُبی، ج9، ص359؛ طباطبائی، ج12، ص51</ref> و العروة الوثقی <ref>شوکانی، ج1، ص277</ref> معرفی شده است. برخی نیز آن‌را [[اسم اعظم]] خدا دانسته‌اند. <ref>رجوع کنید به نَوَوی، ج17، ص18؛ مازندرانی، ج10، ص316</ref> | |||
==اهمیت | ===اهمیت ذکر لااله الا الله=== | ||
ذکر لااله الاّ اللّه از جمله ذکرهای مؤمنان است. برخی از تعابیری که در [[روایات]] در مورد این ذکر بیان شده عبارت است از: | ذکر لااله الاّ اللّه از جمله ذکرهای مؤمنان است. برخی از تعابیری که در [[روایات]] در مورد این ذکر بیان شده عبارت است از: | ||
| خط ۴۱: | خط ۳۷: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{ستون-شروع|2}} | {{ستون-شروع|2}} | ||
* قرآن کریم؛ | * قرآن کریم؛ | ||
* ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ | * ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ | ||
* ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ | * ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ | ||
* ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا]؛ | * ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا]؛ | ||
* ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛ | * ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛ | ||
* ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛ | * ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛ | ||
* ابن عربی، الفتوحات المکیـّه، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛ | * ابن عربی، الفتوحات المکیـّه، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛ | ||
* ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۰؛ | * ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۰؛ | ||
* ابن فارس، معجم مقاییس اللغه؛ | * ابن فارس، معجم مقاییس اللغه؛ | ||
* ابن منظور، لسان العرب؛ | * ابن منظور، لسان العرب؛ | ||
* احمدبن محمدمهدی نراقی، کتاب الخزاین، چاپ حسن حسن‌زاده آملی و علی اکبر غفاری، تهران [۱۳۸۰]؛ | * احمدبن محمدمهدی نراقی، کتاب الخزاین، چاپ حسن حسن‌زاده آملی و علی اکبر غفاری، تهران [۱۳۸۰]؛ | ||
* اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمدعبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷؛ | * اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمدعبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷؛ | ||
* سلیمان بن احمد طبرانی، مسند الشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛ | * سلیمان بن احمد طبرانی، مسند الشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛ | ||
* طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛ | * طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛ | ||
* طبری، جامع البیان؛ | * طبری، جامع البیان؛ | ||
* طوسی، مجمع البیان؛ | * طوسی، مجمع البیان؛ | ||
* عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرالعربیّه، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ | * عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرالعربیّه، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛ | ||
* علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ | * علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ | ||
* علی بن حسن طبرسی، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸؛ | * علی بن حسن طبرسی، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸؛ | ||
* فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع؛ | * فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع؛ | ||
* مجلسی، بحارالانوار؛ | * مجلسی، بحارالانوار؛ | ||
* محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، بج ۵، چاپ عبداللّه درویش، قاهره [بی‌تا]؛ | * محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، بج ۵، چاپ عبداللّه درویش، قاهره [بی‌تا]؛ | ||
* محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ | * محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛ | ||
* محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ | * محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ | ||
* محمدبن بهادر زرکشی، معنی لااله الاالله، چاپ علی محیی الدین علی قره داغی، قاهره ۱۹۸۵؛ | * محمدبن بهادر زرکشی، معنی لااله الاالله، چاپ علی محیی الدین علی قره داغی، قاهره ۱۹۸۵؛ | ||
* محمدبن سلامه قضاعی، مسند الشهاب، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ | * محمدبن سلامه قضاعی، مسند الشهاب، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ | ||
* محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛ | * محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛ | ||
* محمدبن علی شوکانی، فتح القدیر، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی‌تا]؛ | * محمدبن علی شوکانی، فتح القدیر، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی‌تا]؛ | ||
* محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۲، ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛ | * محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۲، ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛ | ||
* محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، قاهره، [۱۳۷۷/۱۹۵۷]؛ | * محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، قاهره، [۱۳۷۷/۱۹۵۷]؛ | ||
* محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ | * محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛ | ||
* محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ | * محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ | ||
* محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران [۱۳۹۷]؛ | * محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران [۱۳۹۷]؛ | ||
* یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ | * یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4129 | منبع اصلی این مقاله: [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=4129 دانشنامه جهان اسلام] | ||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | [[رده:اصطلاحات قرآنی]] | ||
[[رده:اصطلاحات حدیثی]] | [[رده:اصطلاحات حدیثی]] | ||
[[رده:ذکرهای دینی]] | [[رده:ذکرهای دینی]] | ||
نسخهٔ ۳۰ ژانویهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۱۰:۳۴
تهلیل، گفتن لااله الاّ اللّه، مهمترین شعار توحیدی اسلام. این ذکر، از جمله ذکرهای مؤمنان است و در روایات به عنوان برترین سخنان، دژ محکم الهی و از ارکان ایمان شمرده شده است. حدیث سلسله الذهب از امام رضا(ع) نشان‌دهنده اهمیت این ذکر نزد خداوند است.
مفهوم شناسی
تهلیل در لغت از ماده هلل و به معنای بالابردن صدا است. [۱] مصدر منحوت این جمله، هَیلَلة است. مانند بسملة برای بسم الله الرحمن الرحیم و حوقلة برای لاحول و لاقوة الا بالله [۲]
در اصطلاح دینی، عبارت است از گفتن لااله الاّ اللّه. وجه نام‌گذاری این عمل به تهلیل نیز آن است که فرد به هنگام گفتن لااله الاّ اللّه، صدای خود را بلند می‌کند. [۳]
در قرآن و حدیث
عبارت لااله الاّ اللّه دو بار به همین صورت در قرآن کریم به کار رفته است [۴] و به صورت‌های مشابه، مانند لااله الاّ أنا و لااله الاّ أنت و به‌ویژه لااله الاهو، بیش از سی بار در قرآن آمده است. [۵]
مفسران بر اساس حدیث نبوی و اقوال صحابه و تابعین، «کلمه التقوی » را که در قرآن [۶] نیز آمده، همان لااله الاّ اللّه دانسته‌اند. [۷]
در منابع حدیثی و تفاسیر، لااله الاّ اللّه با نام‌ها و اوصافی چون کلمة التوحید، [۸] کلمة الاخلاص، [۹] کلمة الحق،[۱۰] الکلمة الطیبة، [۱۱] و العروة الوثقی [۱۲] معرفی شده است. برخی نیز آن‌را اسم اعظم خدا دانسته‌اند. [۱۳]
اهمیت ذکر لااله الا الله
ذکر لااله الاّ اللّه از جمله ذکرهای مؤمنان است. برخی از تعابیری که در روایات در مورد این ذکر بیان شده عبارت است از:
← از ارکان ایمان: بنابر احادیث، اقرار به آن، یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام و بزرگ‌ترین باب از ابواب هفتاد و چندگانه ایمان است. [۱۴]
← برترین سخنان: پیامبر اکرم برترین سخنان را لااله الاّ اللّه و عبارات هم ارز آن، همچون سبحان اللّه و الحمدللّه و اللّه اکبر برشمرده است. [۱۵]
←سفارش به گفتن آن: به جهت اهمیت این ذکر، پیامبر در صدر اسلام، مردم را با «قولوا لااله الاّ اللّه تُفلحوا» به اسلام دعوت می‌کرد. [۱۶] همچنین، به مسلمانان توصیه می نمود که اسلام خود را با زیاد گفتن لااله الاّ اللّه تجدید کنند. [۱۷]
← دژ محکم الهی: در حدیث قدسی که امام رضا(ع) با واسطه پدرانش از پیامبر اکرم نقل کرده است و در بین شیعیان به حدیث سلسلة الذهب معروف است، خداوند لااله الاّ اللّه را دژ مستحکم خود دانسته که ورود در آن موجب امان از عذاب الاهی می‌شود. [۱۸]
موقعیت عرفانی
عبارت لااله الاّ اللّه از دیرباز مورد توجه عارفان مسلمان بوده و بی شک یکی از جهات اهمیت آن قرآنی بودن این عبارت است. چنانکه ابن عربی می گوید این رحمت خداوند به انسان است که خود در قرآن چنین تعبیری به کار برده وگرنه چگونه بندگان می‌توانستند با علم به حق ابتدا «لااله » بگویند و سپس در مقام اثبات بر آیند. [۱۹] به نظر می‌رسد احادیثی که در باره لااله الاّ اللّه نقل شده در شکل گیری و رشد تفاسیر عرفانی لااله الاّ اللّه تأثیر داشته است. ابوحامد غزالی در احیاء علوم الدّین [۲۰] مجموعه ای از این احادیث را نقل کرده است. یکی از این احادیث مژده می‌دهد که هر کس از روی اخلاص لااله الاّ اللّه بگوید به بهشت خواهد رفت. [۲۱]
برخی عرفا جمله لااله الاّ اللّه را ذکر خفی (قلبی) نامیده‌اند.[۲۲] به این دلیل که تلفظ کردن به آن نیازی به لب ندارد و آن را می‌توان در دل نیز تلفظ کرد.[۲۳]
پانویس
- ↑ جوهری ، ج 5، ص 1852؛ ابن فارس ، ج 6، ص 11؛ ابن منظور، ج 15، ص 120؛ مرتضی زبیدی ، ج 15، ص 810
- ↑ ازهری، ج5، ص370؛ ثعالبی، ص224ـ225
- ↑ ازهری، ج5، ص368
- ↑ رجوع کنید به صافات: 35؛ محمد: 19
- ↑ رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل «إل'ه »
- ↑ فتح: 26
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بخاری جُعْفی، ج7، ص229؛ ترمذی، ج5، ص62؛ طبری، ج26، ص66ـ67؛ ابن بابویه، 1386، ج1، ص251؛ طوسی، ج4، ص283
- ↑ فضل بن حسن طَبْرِسی، ج6، ص480، ج8، ص584
- ↑ ابن بابَویه، 1362ش، ج1، ص299؛ همو، 1404، ج2، ص119
- ↑ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج8، ص160
- ↑ قُرطُبی، ج9، ص359؛ طباطبائی، ج12، ص51
- ↑ شوکانی، ج1، ص277
- ↑ رجوع کنید به نَوَوی، ج17، ص18؛ مازندرانی، ج10، ص316
- ↑ رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 2، ص 120، 143، 379؛ بخاری جعفی ، ج 1، ص 8؛ علی بن حسن طبرسی ، ص 86
- ↑ رجوع کنید به بخاری جعفی ، ج 7، ص 229؛ طَبَرانی ، ج 3، ص 315
- ↑ رجوع کنید به ابن حنبل، ج3، ص492، ج4، ص63؛ ابن شهر آشوب، ج1، ص51؛ مجلسی، ج18، ص202
- ↑ رجوع کنید به حاکم نیشابوری، ج4، ص256؛ متقی، ج1، ص416
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه، 1387، ص25؛ قضاعی، ج2، ص323ـ324؛ ابن عساکر، ج5، ص462، ج7، ص115؛ مجلسی، ج49، ص127
- ↑ ج2، ص224ـ225
- ↑ رجوع کنید به ج 1، ص 298ـ300
- ↑ احیاء علوم الدّین، ج 1، ص 299
- ↑ رجوع کنید به نراقی ، ص 333
- ↑ زرکشی ، ص 82
منابع
- قرآن کریم؛
- ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛
- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
- ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا]؛
- ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛
- ابن عربی، الفتوحات المکیـّه، بیروت: دارصادر، [بی‌تا]؛
- ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۰؛
- ابن فارس، معجم مقاییس اللغه؛
- ابن منظور، لسان العرب؛
- احمدبن محمدمهدی نراقی، کتاب الخزاین، چاپ حسن حسن‌زاده آملی و علی اکبر غفاری، تهران [۱۳۸۰]؛
- اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمدعبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷؛
- سلیمان بن احمد طبرانی، مسند الشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛
- طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛
- طبری، جامع البیان؛
- طوسی، مجمع البیان؛
- عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللغه و سرالعربیّه، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹؛
- علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛
- علی بن حسن طبرسی، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم ۱۴۱۸؛
- فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع؛
- مجلسی، بحارالانوار؛
- محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، بج ۵، چاپ عبداللّه درویش، قاهره [بی‌تا]؛
- محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
- محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
- محمدبن بهادر زرکشی، معنی لااله الاالله، چاپ علی محیی الدین علی قره داغی، قاهره ۱۹۸۵؛
- محمدبن سلامه قضاعی، مسند الشهاب، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶؛
- محمدبن علی شوکانی، فتح القدیر، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی‌تا]؛
- محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۲، ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛
- محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، قاهره، [۱۳۷۷/۱۹۵۷]؛
- محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛
- محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
- محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران [۱۳۹۷]؛
- یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛
پیوند به بیرون
منبع اصلی این مقاله: دانشنامه جهان اسلام