فتوای تحریم تنباکو
فتوای تحریم تنباکو، فتوای مشهوری است که سید محمدحسن شیرازی مرجع تقلید شیعه در سال ۱۳۰۹ق صادر کرد و هر گونه استعمال توتون و تنباکو را حرام دانست. این فتوا با هدف از بین‌بردن قرارداد رژی و قدرت انحصاری کمپانی انگلیسی رژی در تجارت تنباکوی ایران صادر شد.
به گفته منابع، میرزای شیرازی با آگاهی از پیامدهای این قرارداد، ابتدا دو تلگراف هشدارآمیز برای شاه ایران ارسال کرد اما با بی‌اعتنایی و توهین شاه مواجه شد. در نهایت میرزای شیرازی حکم تحریم تنباکو را صادر کرد و استعمال تنباکو را برابر با جنگ با امام زمان(ع) دانست.
این فتوا به سرعت در سراسر ایران منتشر شد و با استقبال گسترده علما و مردم نهضت تنباکو شکل گرفت. با شدت‌گرفتن واکنش‌ها در شهرهای مختلف، شاه قاجار مجبور شد قرارداد انحصاری تنباکو را لغو کند.
برخی از محققان بر این باورند که امتیاز قرارداد تنباکو و تحریم ناشی از آن، نمونه‌ای برجسته از تأثیر فتاوای مراجع شیعه بر سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی ایران است. این اقدام موجب همبستگی ملی مردم و نیز مانع نفوذ و قدرت انگلستان در ایران شد.
جایگاه و اهمیت
فتوای تحریم تنباکو توسط سید محمدحسن شیرازی، مرجع تقلید، در پی واگذاری امتیاز خرید و فروش تنباکو توسط شاه قاجار به کمپانی انگلیسی رِژی صادر شد.[۱] این امتیاز قرارداد شامل ۱۵ ماده بود،[۲] که دولت ایران به مدت ۵۰ سال به کمپانی انگلیسی رِژی واگذار کرد.[۳] منابع متعدد گزارش کردند، کمپانی انگلیسی علاوه بر انحصار امتیاز تنباکو با ترویج فرهنگ غرب به‌طور غیرمستقیم فرهنگ اسلامی ایران را تحت تأثیر قرار داد که منجر به نهضت تنباکو شد.[۴] طبق نقل برخی منابع با وجود اعتراضات علما و مردم به امتیاز انحصاری تنباکو،[۵] شاه به درخواست‌های آن‌ها برای لغو این امتیاز توجهی نکرد و در نتیجه مردم از میرزا شیرازی درخواست کمک کردند.[۶] طبق نقل برخی محققان، افرادی هم که تعلقات مذهبی نداشتند و از انجام هیچ گناهی پرهیز نمی‌کردند، در تحریم تنباکو مشارکت کردند.[۷]
در ابتدا میرزا شیرازی دو تلگراف هشدار دهنده برای لغو امتیاز فرستاد که پس از مواجه‌شدن با پاسخ‌های منفی شاه فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد.[۸] تحلیلگران نهضت تنباکو، حکم تحریم تنباکو را نقطه عطفی در تاریخ ایران دانستند که با بیداری اجتماعی و سیاسی مردم،[۹] به همبستگی ملی[۱۰] و استقلال کشور[۱۱] منجر شد. همچنین باعث لغو امتیاز قرارداد و مانع نفوذ و تضعیف اقتدار انگلستان در ایران و شکست سیاست‌های فرهنگی این کشور را رقم زد.[۱۲] تحریم تنباکو نمونه‌ای برجسته از تأثیر فتاوای مراجع شیعه بر سیاست‌ها و تحولات اجتماعی در انقلاب اسلامی معاصر است.[۱۳]
صدور فتوای تحریم تنباکو
در اول جمادی الاول ۱۳۰۹ق/۳ دسامبر ۱۸۹۱م حکم میرزا در عبارتی موجز استعمال توتون و تنباکو را به هر شکل ممنوع کرد.[۱۴]
متن حکم بدین شرح بود:
بسم الله الرحمن الرحیم
الیوم استعمال تنباکو و تُتُن بِاَیِّ نَحوٍ کَان در حکم محاربه با امام زمان(ع) است.
حَرَّرَهُ الأقَلُّ مُحَمَّدحَسَنِ الحُسَینِی[۱۵]
برخی فقها صدور فتوای تحریم را منتسب به امام زمان(ع) دانسته که میرزای شیرازی پس از زیارت ایشان و کسب اجازه، فتوا را نوشته[۱۶] یا به وی الهام شد.[۱۷] اما به گفته شبیری زنجانی، میرزا پس از رفتن به سرداب غیبت، حالتی به وی دست داد و حکم تحریم تنباکو را نوشت.[۱۸]
در گزارشی آمده که میرزای شیرازی این حکم را مختص ایران دانسته و دلیل آن را نفوذ اجانب در کشور بیان کرد.[۱۹]
همچنین نقل شده که میرزا حکم تحریم تنباکو را پس از مدت‌ها تأمل صادر کرد.[۲۰] به باور شبیری زنجانی، فقیه، میرزای شیرزای از اینکه فتوایش سبب تضعیف قدرت سیاسی شیعه شود ناراحت بود چرا که با تضعیف ناصرالدین شاه ممکن بود عثمانی بخواهد ایران را قبضه کند.[۲۱] پس از صدور فتوا، میرزا با ناراحتی اظهار داشت که دشمنان پس از صدور فتوا به قدرت مرجعیت شیعه و عظمت رهبری دینی واقف شدند.[۲۲]
استقبال مردم از حکم میرزا و لغو امتیاز قرارداد توسط شاه
به گفته امام خمینی، حکم مرحوم میرزای شیرازی درباره حرمت تنباکو یک حکم حکومتی بود که بر همه فقها واجب‌الاتباع بود.[۲۳] وقتی حکم میرزا از سامرا با تأخیر به تهران رسید،[۲۴] با وجود سخت‌گیری مأموران دولتی، حکم تحریم به سرعت در سراسر ایران منتشر شد.[۲۵] با خوانده شدن حکم در بازارها و مساجد، موجی از هیجان و بیداری اجتماعی ایجاد کرد.[۲۶] یکی از درباریان قاجار نقل کرد که نفوذ حکم میرزا بر شاه، به‌دلیل برتری حکم میرزای بر حکم شاه، باعث تنگی خُلق شاه و نوشتن نامه‌ای توهین‌آمیز به میرزا حسن آشتیانی یکی از با مجتهدین با نفوذ تهران شد.[۲۷]
شاه که به ناچار تسلیم اعتراضات مردمی شده بود، از سفیر انگلیس خواست که لغو انحصار را رسمی اعلام کند.[۲۸] رئیس کمپانی انگلیسی نیز با صدور اعلامیه‌ای امتیاز دخانیات را لغو کرد.[۲۹] میرزای شیرازی برای جلوگیری از هرگونه نیرنگ در لغو تحریم‌ها، با ارسال دو پیام به میرزا آشتیانی خواستار اطمینان از لغو کامل دخالت خارجی در امور ایران شد.[۳۰] او تأکید کرد که هیچ‌گونه تغییر یا تبعیضی در این زمینه نباید باشد و اعلام کرد که تا زمانی که جزئیات مشخص نشود، اجازه لغو تحریم‌ها را نخواهد داد.[۳۱] در نهایت، پس از ۵۵ روز، در روز ۲۵ جمادی‌الثانی ۱۳۰۹ق / ۶ بهمن ۱۲۷۰ش حکم تحریم با استناد به میرزای شیرازی توسط علما لغو شد.[۳۲]
پانویس
- ↑ سلطانی شایان، «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، ص۷۴.
- ↑ ژوآنس، سه سال در دربار ایران از ۱۳۰۶- ۱۳۰۹قمری، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۴.
- ↑ عباسی، تحریم تنباکو و مشروطیت، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۴.
- ↑ اصفهانی کربلائی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۷۳؛ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۱۹۵؛ حیدری، «روحانیت و نهضت تحریم تنباکو»، ص۸۳.
- ↑ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۱۹ و ۲۹ و ۶۱، سلطانی شایان، «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، ص۷۶؛ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۵۳.
- ↑ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۱۹۵.
- ↑ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۲۰۷؛ دانا و رضانیا شیرازی، «بازخوانی فتوای میرزا شیرازی در تحریم تنباکو؛ تاملی در تحلیل کارایی دین و فتوا در بستر تغییرات اجتماعی»، ص۱۳۴.
- ↑ اصفهانی کربلائی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۹۵؛ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۲۰۳؛ سلطانی شایان، «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، ص۷۴.
- ↑ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۱۹ و ۲۹ و ۶۱، سلطانی شایان، «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، ص۷۶؛ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۵۳.
- ↑ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۱۹ و ۲۹ و ۶۱، سلطانی شایان، «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، ص۷۶؛ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۵۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ «بررسی تبعات فتوای تحريم تنباكو بر سياست انگلستان»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۳، ص۳۵۷.
- ↑ دانا و رضانیا شیرازی، «بازخوانی فتوای میرزا شیرازی در تحریم تنباکو؛ تاملی در تحلیل کارایی دین و فتوا در بستر تغییرات اجتماعی»، ص۱۴۰.
- ↑ تیموری، تحریم تنباکو،۱۳۶۱ش، ص۱۰۳؛ کدی، تحریم تنباکو در ایران، ۱۳۵۸ش، ص۱۲۵.
- ↑ اصفهانی کربلائی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ ابوطالبی، نقش نیابت عامه فقها در نهضت تنباکو به عنوان یکی از ریشه‌های تاریخی انقلاب اسلامی، ص۶۶؛ «امام زمان (ع) و تحریم تنباکو»، راسخون؛ «علت گریه میرزای بزرگ بعد از فتوای تحریم تنباکو چه بود»، مشرق نیوز.
- ↑ بهجت، 600 نکته در محضر آیت الله بهجت، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص ۲۲۷.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۲۴.
- ↑ «علت گریه میرزای بزرگ بعد از فتوای تحریم تنباکو چه بود»، مشرق نیوز.
- ↑ «مشروطه و عبور شیعه از یک رقابت منفی به یک رقابت ایجابی » مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ «ضرورت تدریس تاریخ در حوزه های علمیه»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۴.
- ↑ «نقش مردم و روحانیت در نهضت تحریم تنباکو»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ تحریم تنباکو، ص۱۰۵.
- ↑ «نقش مردم و روحانیت در نهضت تحریم تنباکو»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «نقش مردم و روحانیت در نهضت تحریم تنباکو»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۱۱۹.
- ↑ آدمیت، شورش بر امتیاز نامه رژی، ص۱۱۹.
- ↑ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۲۱۵.
- ↑ «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، ص۲۱۵.
- ↑ عباسی، تحریم تنباکو و مشروطیت، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۵.
یادداشت
منابع
- «نقش مردم و روحانیت در نهضت تحریم تنباکو»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۳ش.
- «مشروطه و عبور شیعه از یک رقابت منفی به یک رقابت ایجابی » مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۴ شهریور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۳ش.
- «علت گریه میرزای بزرگ بعد از فتوای تحریم تنباکو چه بود»، مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۳ش.
- «ضرورت تدریس تاریخ در حوزه های علمیه»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۴۰۳ش.
- «امام زمان(ع) و تحریم تنباکو»، راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۴۰۳ش.
- «بررسی تبعات فتوای تحريم تنباكو بر سياست انگلستان»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۴۰۳ش.
- «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن» در مجله حوزه، شماره ۵۰ و ۵۱، شهریور ۱۳۷۱ش.
- آدمیت، فریدون، شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران، پیام، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- اصفهانی کربلائی، حسن تاریخ دخانیه، کوشش رسول جعفریان، قم، الهادی، ۱۳۷۷ش.
- انوشه، حسن، «تحریم تنباکو»، در دائرة المعارف تشیع، ج۱۴، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۹۰ش.
- حیدری، اصغر، «روحانیت و نهضت تحریم تنباکو»، در مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۴۲، تابستان ۱۳۸۶ش.
- خمینی، روح الله، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سال ۱۳۷۸ش.
- دانا، سید علیرضا و حمید رضانیا شیرازی، «بازخوانی فتوای میرزا شیرازی در تحریم تنباکو؛ تاملی در تحلیل کارایی دین و فتوا در بستر تغییرات اجتماعی» در مجله پژوهش های اعتقادی کلامی، شماره ۵۰، تابستان ۱۴۰۲ش.
- رخشاد، محمد حسین، ۶۰۰ نکته در محضر آیت الله بهجت، قم، موسسه فرهنگی سما، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- ژوآنس،فووریه، سه سال در دربار ایران از ۱۳۰۶-۱۳۰۹قمری، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، نشر علم، ۱۳۸۵ش.
- سلطانی شایان، علی «سندی از تحریم تنباکو توسط علمای اصفهان (اصفهان: پیشرو در تحریم تنباکو)»، در مجله پژوهش در تاریخ، شماره ۱، زمستان ۱۳۸۹ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- عباسی، غلامعلی، تحريم تنباکو و مشروطیت، قم، زائر، ۱۳۸۶ش.
- ابوطالبی، مهدی، «نقش نیابت عامه فقها در نهضت تنباکو به عنوان یکی از ریشه‌های تاریخی انقلاب اسلامی» در فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۲۱، تابستان ۱۳۸۹ش.
- خمینی، روح الله، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۱ش.