سحرخوانی (آیین)

سَحَرخوانی

آئین‌ها
سحرخوانی پیرمردی مازندرانی در یکی از روستاهای شمالی ایران
زمان‌برگزاری	ماه رمضان
مکان برگزاری	خیابان و بام خانه‌ها
گستره جغرافیایی	کشورهای اسلامی
منشأ تاریخی	سحرخوانی شاهان
اشیاء و نمادها	طبل، فانوس، نقاره
آئین‌های مهم
سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آئین‌ها

سَحَرخوانی، یا سَحُورِی خوانی، از مراسم‌های مرسوم در ماه رمضان در کشورهای اسلامی است. این سنت بیشتر در ایران گزارش شده‌است اما در کشورهای عربی همچون عمان، تونس، فلسطین و سوریه نیز وجود داشته‌است. بر اساس این آئین، سحرخوان به هنگام سحر و پیش از اذان صبح، مردم را برای سحر بیدار می‌کند. از روش‌های مختلفی چون نقاره زدن، طبل زدن، آوازخوانی و… برای بیدار کردن مردم یاد شده‌است.

از سحرخوانی به عنوان بخشی از تاریخ موسیقی ایران یاد شده و امروزه در برخی نواحی همچنان اجرا می‌شود. گزارش کرده‌اند که قدمت این آیین موسیقیایی، به پیش از اسلام می‌رسد.

اهمیت و خاستگاه

سحرخوانی، عملی است که در ماه رمضان و به هنگام سحر اجرا می‌شود. کسانی که سحرخوانی می‌کنند را سَحَرخوان گویند. سحرخوانی را یکی از سنت‌های مهم ایرانی در ایام رمضان دانسته‌اند. در ضمن این مراسم آئینی، شاعران ایرانی به سرودن شعرهایی با مضمون سحر اقدام کردند که به این اقدام، سحوری سرایی گفته می‌شد. سحرخوانی را بخشی از تاریخچه موسیقی ایران دانسته‌اند.

خاستگاه این سنت را به دربار شاهان ایرانی پیش از اسلام نسبت داده‌اند. در این دوران، پادشاهان اولین کسانی بودند که در دربار بیدار می‌شدند و برای اینکه خدمه خود را بیدار کنند و از سویی شخصیت خود را حفظ نمایند، آواز می‌خواندند. به این رسم سحرخوانی گفته می‌شد. پس از ورود اسلام به ایران، مردم برای بیدار شدن در سحرهای ماه رمضان، سحوری‌خوانی به راه انداختند. امروزه با توجه به گسترش استفاده از وسایل ارتباط جمعی، سنت سحرخوانی برای اطلاع‌رسانی، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. هرچند همچنان در برخی نواحی از ایران، این سنت اجرا می‌شود.

شیوه اجرا

برای اجرای این مراسم، شخص سحرخوان ساعتی پیش از اذان صبح در کوچه‌ها حرکت می‌کند و به همراه یکنفر چراغ‌دار و یک نفر دیگر طبالچی، مدح‌خوانی می‌کنند تا مردم برای سحر و نماز صبح بیدار شوند. سحرخوانان بعضاً با زدن درب خانه‌ها اقدام به مطلع کردن اهالی خانه می‌کنند. برخی سحرخوانان نیز به جای حرکت در کوچه، بر پشت‌بام خانه خود اقدام به شعرخوانی می‌کنند. از سحرخوانی بر روی گلدسته‌های مساجد هم گزارش‌هایی وجود دارد. سحرخوانان عموماً چراغی نیز با خود همراه دارند و با نوای «سحر برخیز»، «سحر برخیز که صبح صادق آمد»، از رسیدن سحر خبر می‌دهند. غیر از این مورد، سحرخوانان اشعار، مناجات و غزل‌هایی را نیز در حین مراسم، می‌خوانند. در برخی نواحی از نقاره نیز برای بیدار کردن مردم در هنگام سحر، استفاده می‌شود.

غالباً سحرخوانان در دهه آخر ماه رمضان، اشعار غم‌انگیزی را به شیوه عزا اجرا می‌کنند. همچنین سحرخوانان، مناجات‌هایی را از اشعار خواجه عبدالله انصاری، ادعیه مفاتیح الجنان و صحیفه سجادیه استخراج و استفاده می‌کردند. سوره فجر از جمله سوره‌هایی بود که در میان محتوای سحرخوانان گزارش شده‌است.

از مشارکت زنان در این آیین نیز یاد شده‌است. زنان در زدن درب خانه‌ها، زدن طبل و خواندن لالایی برای کودکان، در طول اجرای این مراسم آئینی کمکِ مردان بوده‌اند. مراسم تشت‌زنی که در برخی نواحی مرسوم است، توسط زنان صورت می‌گرفت و در پی آن زنان با زدن بر روی تشت، عبارت «بیدارباش» را برای بیدار کردن مردم می‌گفتند.

تاریخچه

قدمت سحرخوانی را به پیش از اسلام نسبت داده‌اند. گزارش‌کرده‌اند که بیدار کردن مردم در نواحی مختلف ایران برای انجام مراسم سحر، یک ثواب تلقی می‌شد و برای همین موضوع، راهکاری با عنوان سحرخوانی ترتیب داده شد. گفته می‌شود که سحرخوانان برای اینکه مستمعین خود را با آرامش از خواب بیدار کنند، به آوازخوانی روی آوردند. قدمت سحرخوانی در روستای پنداس کاشان را تا ۱۰۰ سال دانسته‌اند. این رسم در این منطقه، در فهرست میراث ناملموس ایران نیز ثبت شده‌است.

غیر از ایران، از سنت سحرخوانی در برخی کشورهای دیگر چون فلسطین، مالزی و هند نیز یاد شده‌است. سحرخوانان تونسی را ابوطبیبه می‌نامیدند و در مصر به آنها البازی می‌گفتند. سحرخوانان عرب، شعرهای عربی می‌خواندند و عموماً طبل و چراغ با خود همراه داشتند. در عمان اما سحرخوانان عموماً خود شاعر هستند. در جهان عرب، سحرخوانی مرسوم بود و امروزه همچنان در برخی نواحی وجود دارد.

امروزه، در نواحی کوهستانی شمالی ایران، استان‌های مازندران، گیلان، سیستان، کاشان و خراسان این سنت اجرا می‌شود. علاوه بر سنت دیرینه سحرخوانی به رسم گذشتگان، در رادیو و تلویزیون نیز سحرخوانان پیش از اذان صبح به مناجات‌خوانی، مدح‌خوانی و ادعیه می‌پردازند.

فروردین ماه ۱۴۰۲ش، شهرداری تهران خبر از برگزاری جشنواره‌ای با عنوان «ماهور» در زمینه سحرخوانی داد. به‌گزارش برگزارکنندگان این مراسم، هدف این جشنواره، آشنایی بیشتر مردم با این آئین و تقویت آن عنوان شده‌است. رادیو فرهنگ نیز برنامه‌ای با عنوان هفت کوچه به روی آنتن برد و در آن به بررسی سنت سحرخوانی پرداخت. کتاب «موسیقی رمضان در ایران» از جمله آثاری است که با موضوع بررسی سحرخوانی نگارش یافته‌است.

سحرخوانان مشهور

از جمله سحرخوانان مشهور ایرانی می‌توان به برادران موذن‌زاده، محمدعلی کریم‌خانی، احمد مراتب، علی‌اکبر رحیمی، محمدرضا شجریان، سید جواد ذبیحی و استاد خلیفه میرزا آغه غوثی اشاره کرد.