حقوق اقلیتهای دینی
 | رویکرد این نوشتار بررسی ارتباط موضوع آن با مکتب اهلبیت است. آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع را از منابع دیگر جویا شوید. |
حقوق اقلیتهای دینی مجموعۀ حقوق و آزادی‌هایی است که در جامعه اسلامی باید برای پیروان ادیان مختلف در نظر گرفته شود. آزادی عقیده و حقوق شهروندی از این جمله‌اند. به باور مورخان، اسلام از بدو ظهور خود، حقوق اقلیتهای دینی را تحت پیمان ذمه به رسمیت شناخته است. به باور فقیهان شیعه، حکومت اسلامی در برابر جزیه‌ای که ذیل پیمان ذمه از اقلیتها می‌گیرد، امینتشان را تضمین می‌کند، از شرکت در جنگ معافشان می‌کند و آزادی عقیده، آزادی اجرای آیین‌ها، حقوق شهروندی و حقوق اقتصادی آنها را به رسمیت می‌شناسد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد، در عمل نیز حکومت‌های اسلامی در طول تاریخشان، علیرغم وجود مواردی از نقض حقوق اقلیتها، به آن پایبند بوده‌اند. از قرن سیزدهم شمسی جزیه در کشورهای اسلامی به مرور از میان رفت و غیرمسلمانان در قوانین این کشورها امتیازات بیشتری کسب کردند. با این حال، انتقاداتی همچون ممنوعیت تصّدی مناصب کلیدی را متوجه حکومت‌های اسلامی می‌دانند. برخی نواندیشان و فقهیان قرن چهاردهم معتقدند که در عین حفظ قوانین اسلامی، می‌توان با بر تکیه بر کرامت ذاتی انسان، وضعیت حقوق اقلیتهای دینی را بهبود داد.
مفهوم حقوق اقلیتهای دینی
جان، مال، اراضی و عقاید آنان از هر گزندی مصون خواهد ماند... خانواده‌ها، معابد و املاکشان در امان خواهند بود. هیچ کشیش یا راهبی از کلیسا اخراج نخواهد شد و هیچ کشیشی از شغل روحانی خود برکنار نخواهد گشت و هیچگونه تحمیل و یا تحقیری بر آنها روا نخواهد بود.[۱]
حقوق اقلیتهای دینی مجموعۀ حقوق و آزادی‌هایی است که دولت‌ها باید برای پیروان ادیان مختلف در نظر بگیرند. بر اساس معاهداتی همچون ماده ۱۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر، اقلیتهای دینی باید از آزادی عقیده، آزادی اجرای آیین‌ها و حقوق شهروندی بهره‌مند باشند. طبق این معاهدات، گرچه این حقوق بدون محدودیت نیستند؛ اما دولت‌ها نباید باورمندان دیگر مذاهب را از این حقوق محروم کنند، صرفاً به دلیل اینکه دینشان مطابق مذهب رسمی آن کشور نیست.[۲]
از نظر اندیشمندان اسلامی، هر انسانی که در پیمانی اختیاری به نبوت حضرت محمد(ص) ایمان بیاورد، فارغ از اینکه از چه نژاد، ملیت یا جنسیتی باشد، عضوی از جامعۀ اسلامی خواهد بود.[۳] فقیهان در چارچوب اصولی همچون کرامت انسانی، قاعدۀ فقهی عدالت و قاعده نفی سبیل برای اقلیتهای غیرمسلمانی که با جامعه اسلامی همزیستی دارند نیز حقوقی در نظر گرفته‌اند که طی پیمان ذمه به آنها اعطا می‌شود.[۴]
حقوق اقلیتها در پیمان ذمه
گروهی از زعما و کدخدایان شهر تو از خشونت و قساوت و تحقیر و بدرفتاریت شکایت کردند و من درباره آنها اندیشیدم. نه آنان را شایسته نزدیک شدن یافتم، زیرا مشرکند و نه سزاوار دوری و بدرفتاری؛ چرا که با آنان پیمان [ذمه] بسته‌ایم. بنابراین لباسی از نرمش همراه کمی شدت برای آنان بر خود بپوشان و با رفتاری میان شدت و نرمش با آنها معامله کن.[۵]
بر اساس مبانی فقهی، حکومت اسلامی طی پیمان ذمه موظف می‌شود تا در برابر پرداخت مالیاتی به نام جزیه، از غیرمسلمانانِ ساکن در قلمرو خود (ذمی) حفاظت کند.[۶] اکثر فقهای شیعه، ذمی را منحصر در اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان)[۷] و پرداخت جزیه را مختص مردان آزاد و بالغ می‌دانند، نه زنان و کوکان.[۸] برخی پژوهشگران معتقدند، حکومت‌های اسلامی در طول تاریخ عملاً این قرارداد را محدود به اهل کتاب نکرده‌اند.[۹] همچنین از برخی روایات چنین برداشت کرده‌اند که در صدر اسلام، با مشرکان نیز پیمان ذمه بسته می‌شده است.[۱۰]
آیا پرداخت جزیه مخالف حقوق ذاتی اقلیتها است؟
برخی منتقدانِ اسلام، دریافت جزیه را منافی کرامت اقلیتها درنظر گرفته‌اند؛ اما بسیاری از فقیهان و متفکران مسلمان با این برداشت مخالفند.[۱۱] به بیان مرتضی مطهری، جزیه نیز (همچون مالیاتِ مسلمانان) مالیاتی برای حفظ امنیت جامعه است. به علاوه، غیرمسلمانان به خلاف مسلمانان با پرداخت این مالیات از شرکت در جنگ معاف می‌شوند و هرگاه در خطوط دفاعی مسلمانان شرکت کنند از پرداخت جزیه معاف می‌گردند.[۱۲] همچنین روایات معافیت زنان و کودکان از جزیه، تأییدکنندۀ این برداشت در نظر گرفته شده است.[۱۳]
حقوق غیرمسلمانان در فقه شیعه
به طور خلاصه، می‌توان حقوقی را که فقیهان شیعه برای غیرمسلمانان در نظر گرفته‌اند این‌گونه دسته‌بندی کرد:
حقوق بنیادین
طی قرارداد ذمه، دولت اسلامی حق حیات اقلیتها را به رسمیت می‌شناسد و موظف می‌شود که از مال، جان و آبروی غیرمسلمانان همانند شهروندان مسلمان دفاع کند.[۱۴] بنا بر دستورات فقهی، در صورتی که حکومت اسلامی نتواند این حقوق را برآورده سازد بایستی جزیه را به اهالی ذمه بازگرداند.[۱۵]
حقوق قضایی
در فقه شیعی، غیرمسلمانان از حق دادرسی عادلانه برخوردارند.[۱۶] از نظر فقها، جایز است دعواهای حقوقی میان اهالی مذاهب به دادگاه‌های خودشان ارجاع شود[۱۷] و فقط زمانی که یکی از طرفین دعوا مسلمان باشد به دادگاه اسلامی فراخوانده می‌شوند.[۱۸] همچنین اگر شهروند ذمی، مرتکب قتل غیرعمدِ یک مسلمان شود و توان پرداخت دیه را نداشته باشد، حاکم اسلامی ضامن است که دیۀ او را از بیت‌المال بپردازد.[۱۹]
آزادی عقیده
به نظر فقیهان شیعه، کسی حق ندارد دیگران را اجباراً مسلمان کند[۲۰] و حتی اگر کافر حربی به قصد آشنایی با اسلام وارد سرزمین اسلامی شود؛ اما قانع نگردد، بر مسلمانان واجب است او را بدون تحمیل عقیده به سرزمینش بازگردانند.[۲۱]
آزادی‌های آئینی
بر اساس مبانی فقهی شیعیان، غیرمسلمانان حق دارند که آزادانه مراسم مذهبی خود را به صورت فردی یا جمعی برگزار نمایند. عبادتگاه‌هایی که پیش از پیمان ذمه ساخته شده باشد در امان است و ساخت عبادتگاه‌های جدید، به مفاد قرارداد ذمه بستگی دارد. با این‌حال، برخی از فقیهان معتقدند که ساخت عبادتگاه جدید جایز نیست.[۲۲]
حقوق شهروندی
فقیهان شیعه بر این باورند که غیر مسلمانان آزادند شهر محل اقامت خود را انتخاب کنند.[۲۳] همچنین می‌تواند در مشاغلی که مخالف شرع اسلامی نیست مشغول به کار شوند.[۲۴]
حقوق اقتصادی
حق مالکیت و تجارت آزاد غیرمسلمانان در فقه شیعی به رسمیت شناخته شده است و کسی بدون مجوز قانونی حق تعرض به اموال و روابط تجاری آنها را ندارد.[۲۵] طبق فقه شیعه، اگر مسلمانی به اموالی از غیرمسلمانان تعرض کند که برای مسلمانان نامشروع اما برای غیرمسلمانان جایز است (مثل شراب یا خوک) بایستی خسارت آن را بپردازند.[۲۶] همچنین، در صورتی که مسلمانان برای منافع غیرمسلمانان وقف نمایند؛[۲۷] وظیفۀ دولت اسلامی است که از آن موقوفه پاسداری نماید.[۲۸]
حقوق غیرمسلمانان در فقه اهل سنت
از نظر پژوهشگران اهل سنت، فقیهان سنی‌مذهب نیز حقوق غیرمسلمانان را بر اساس قانون ذمه به رسمیت شناخته‌اند.[۲۹] تفاوت فقه اهل سنت با شیعیان را در این برشمرده‌اند که شماری از فقیهان اهل سنت همۀ کافران (حتی مشرکان) را اهل ذمه می‌دانند.[۳۰] برای مثال، گزارش‌ها نشان می‌دهد که فقیهان سنی‌مذهب هند، مفهوم ذمه را به ادیان هندی نیز گسترش داده‌اند.[۳۱]
آیا حکومت‌های اسلامی حقوق اقلیتهای دینی را رعایت کرده‌اند؟
و أما حق أهل ذمه حکمش این است که از آنها بپذیری آنچه را خدا پذیرفته، و آن ذمه و عهدی که خدا برای آنها مقرر داشته به آن وفادار باشی و آنها را بدان حواله کنی در آنچه خواهند و بدان مجبورند و در معامله با آنها به حکم خدا عمل کنی و به مراعات اینکه در پناه اسلامند و برای وفای به عهد خدا و رسولش به آنها ستم نکنی.[۳۲]
پژوهشگران، کارنامۀ تاریخی تعامل مسلمانان با اقلیتها را در مقایسه با حکومت‌های غیراسلامی[۳۳] مثبت ارزیابی می‌کنند.[۳۴] به عقیدۀ مورخان، در دوران‌هایی که حاکمان مسلمان به پیمان شرعیِ ذمه پایبند می‌بودند، غیرمسلمانان از حقوقی و آزادی نسبی برخوردار بودند؛[۳۵] با این وجود، در بسیاری از حکومت‌های اسلامی (به ویژه تا پیش از قرن سیزدهم) مواردی مثل پوشیدن لباس متفاوت، ممنوعیت سواری بر مرکب و ممنوعیت ساخت خانه‌های مرتفع نقل شده و مورد انتقاد بوده است.[۳۶]
صدر اسلام
طبق منابع تاریخی، پیامبر(ص) در پیمان با مسیحیان متعهد می‌شد که فرهنگ و حقوقشان را حفظ کند.[۳۷] اهل ذمه حتی از برخی احکام اجتماعی اسلام، همچون حجاب معاف می‌شدند.[۳۸] پیامبر(ص) به صیانت از اهل ذمه چنان تأکید داشت که گروه‌های ظاهرگرا همچون خوارج اسیر مسلمان را می‌کشتند؛ اما مسیحیان را تکریم می‌کردند.[۳۹] پس از پیامبر، امام علی(ع) نیز به والیان منسوب خود دستور می‌داد تا رأفت با غیر مسلمانان را نیز رعایت کنند؛ زیرا آنان نیز مخلوق خداوندند.[۴۰]
قرن دوم تا دوازدهم
به گفتۀ مورخان، یهودیان آندلس فاتحان مسلمان را نیرویی آزادی‌بخش می‌دیدند؛[۴۱] زیرا در آنجا نسبت به اروپای مسیحی آزادتر بودند،[۴۲] به وزارت رسیدند،[۴۳] و شکوفاترین عصرِ علم و ادب یهودی را رقم زدند.[۴۴] رهبر مسیحیان انطاکیه نیز فتح شام به دست مسلمانان را موهبتی برای رهایی از ستم رومیان می‌دانست.[۴۵] تاریخ‌دانان می‌گویند، اقلیتهای دینی در دوران خلافت شیعیان فاطمی، به جز دوران حکومت الحاکم بأمرالله، زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند.[۴۶] بسیاری از وزیران فاطمی، مسیحی بودند.[۴۷] مورخان مسیحی این دوره را عصر طلایی مسیحیان مصر می‌دانند.[۴۸] طی دوران صفویان نیز نشانه‌هایی از مدارا با اقلیتها وجود دارد.[۴۹] با این حال، دوران‌هایی از آزار غیرمسلمانان در حکومت صفویان گزارش شده و آنها را مبتنی بر تعصبات مذهبی دانسته‌اند.[۵۰]
قرن سیزدهم تا پانزدهم
گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که از قرن سیزدهم هجری به بعد، جزیه به مرور در کشورهای اسلامی کنار گذاشته شد.[۵۱] پیدایش قانون اساسی نیز باعث رسمیت حقوق اهل کتاب در این کشورها شد.[۵۲] بعضی پژوهشگران گفته‌اند، در این دوره گرچه برخی تغییرات قانونی به نفع حقوق اقلیتهای دینی شکل گرفت؛ اما نتایج عملی چندانی در بر نداشت.[۵۳] مسائلی همچون قصاص نشدنِ مسلمانی که غیرمسلمان را به قتل برساند و ممنوعیت تصّدی مناصب کلیدی را از انتقادهای حکومت‌های اسلامی در این عصر می‌دانند.[۵۴]
اقلیتهای دینی در قانون اساسی کشورهای اسلامی
به گفتۀ پژوهشگران، اصل ۴۶ قانون اساسی مصر نسبت به آزادی‌های مربوط به مذاهب تصریح می‌کند و قانون اساسی عراق، آزادی عقیده و اجرای شعائر دینی همۀ شهروندان عراقی را تضمین می‌کند.[۵۵] غیرمسلمانان در مجلس عراق شش کرسی دارند.[۵۶]
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، به عنوان نظامی که تشیع را مذهب رسمی معرفی کرده است، حقوق اهل کتاب را به رسمیت شناخته است.[۵۷] غیرمسلمانان در مجلس ایران چهار کرسی دارند.[۵۸] نپرداختن جزیه، داشتن ردیف بودجۀ مجزا[۵۹] و برابری دیۀ مسلمان و غیرمسلمان[۶۰] از جمله نقاط مثبت قوانین ایران برشمرده شده. در مقابل، عدم مدارای عملی، نداشتن حق تغییر دین و به رسمیت شناخته نشدن غیر اهل کتاب نیز از جمله انتقادهایی است که متوجه کارنامه نظام سیاسی ایران دانسته‌اند.[۶۱]
بازنگریِ حقوق اقلیتها در قوانین اسلامی
برخی پژوهشگرانِ حقوق در دفاع از حقوق اسلامی اقلیتها، استدلال می‌کنند که به رسمیت شناختن این حقوق تحت مفهوم «قرارداد» منجر به رعایت عدالت می‌شود.[۶۲] در مقابل، به باور بسیاری از اندیشمندان شیعه، کرامت انسانی از نظر اسلام، اصلی ذاتی است و بنابراین نه می‌توان آنها را از مسلمان یا غیرمسلمان سلب کرد یا طی قرادادی به آنها بخشید.[۶۳] علامه طباطبایی معتقد است، بر اساس آیات قرآن، کرامت انسانی به طور برابر شامل مسلمان و غیرمسلمان می‌شود.[۶۴] یوسف صانعی، نیز بر اساس کرامت ذاتی انسان، به برابری دیه و قصاص مسلمان و غیرمسلمان قائل شده است.[۶۵] برخی از این اندیشمندان معتقدند که می‌توان در عین حفظ قوانین اسلامی، قائل به تحول برخی از این قوانین شد.[۶۶]
پانویس
- ↑ ابن سعد، طبقات‌الکبری، بیروت، ج۱، ص۲۶۶
- ↑ Religion; Minority Rights Group.
- ↑ عمید زنجانی، حقوق اقلیتها، ۱۳۶۳ش، ص۲۴.
- ↑ شریعتی، «حقوق اقلیتها»، ص۶۷۱-۶۷۲.
- ↑ نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۳۷۶.
- ↑ مکارم شیرایزی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۴۳؛ مشکینی، مصطلحات‌الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۰؛ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۱۰۰.
- ↑ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۵؛ خمینی، تحریر الوسیله، ص۵۳۱.
- ↑ عمید زنجانی، حقوق اقلیتها، ۱۳۶۲ش، ص۷۰؛ نوری، مستدرک الوسائل، بیروت، ج۱۱، ص۱۲۱-۱۲۳.
- ↑ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۹.
- ↑ مکارم شیرایزی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۹؛ عمید زنجانی، حقوق اقلیتها، ۱۳۶۲ش، ص۷۰.
- ↑ امینی، «نگرشی نو به نظام جزیه در فقه اسلامی» ص۷۶-۷۷؛ برگزیده تفسیر نمونه، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۹۴؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۹۸۱م، ج۲۱، ص۲۲۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۸ش، ج۲۰، ص۲۶۲؛ مستدرک الوسائل، بیروت، ج۱۱ ، ص۱۲۳.
- ↑ آخوندی، نظام دفاعی اسلام؛ ۱۳۸۱ش، ص۱۵۳.
- ↑ رجبی و باقری، «حقوق شهروندیِ اقلیتهای دینی...»، ص۴۲؛ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۰.
- ↑ عمید زنجانی، حقوق اقلیتها، ۱۳۶۳ش، ص۹۳.
- ↑ باطنی، «واکاوی حقوقی استقلال قضایی اهل‌کتاب»، ص۹۰.
- ↑ عزیزان، «حقوق و تکالیف شهروندان غیر مسلمان در جامعه اسلامی»، ص۱۷۴-۱۷۵.
- ↑ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۰؛ عزیزان، «حقوق و تکالیف شهروندان غیر مسلمان در جامعه اسلامی»، ص۱۷۴-۱۷۵.
- ↑ ابوصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۳۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، «حقوق اقلیتهای دینی در اسلام»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ نصیری، «حق آزادی عقیده...»، ص۸۹.
- ↑ رجبی و باقری، «حقوق شهروندیِ اقلیتهای دینی...»، ص۴۵.
- ↑ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، «حقوق اقلیتهای دینی در اسلام»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ معین‌فر و سیدی بنابی، «بررسی حقوق عمومی اقیلت‌های دینی»، ص۹۰.
- ↑ محقق حلی، مختصر النافع، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۵۶؛رجبی و باقری، «حقوق شهروندیِ اقلیتهای دینی...»، ص۴۲.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۶۸–۶۹؛ مکارم شیرازی، «وقف برای غیر مسلمان»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ خمینی، کتاب البیع، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۱.
- ↑ امینی، «حقوق فردی شهروندان غیرمسلمان در جامعه اسلامی»، ص۱۴۵-۱۶۴؛
- ↑ عمید زنجانی، حقوق اقلیتها، ۱۳۶۳ش، ص۷۰.
- ↑ Hodgson, The Venture of Islam, Vol.2, p.278.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۸ش، جلد۷۱، ص۱۰
- ↑ Arsuaga, Urban Development and Muslim Minorities..., HASMA; Lynch, Spain under the Habsburgs; Lynch, Spain under the Habsburgs, Vol.2, p.46-47; Metcalfe, The Muslims of Medieval Italy ,pp.200-207.
- ↑ کدیور، «حقوق غیرمسلمانان در اسلام معاصر»، ص۶۹.
- ↑ Jackson, Islam and the Blackamerican , pp.144-145; Cohen, Under Crescent and Cross, p.74.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بیروت، ج۹، ص۱۷۱-۱۹۶؛ عزیزی و محمدی‌زاده؛ «حقوق اقلیتها از منظر حقوق بشر معاصر و فقه اسلامی»، ص۱۵۰.
- ↑ منتظری، اسلام دین فطرت، ۱۳۸۵ش، ص۶۲۳؛ مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی، دارالکتب العلمیه، ج۱۴، ص۷۰.
- ↑ مطهری، مسئلۀ حجاب، ۱۳۷۹ش، ۱۷۹-۱۸۰ش.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۲۳۲.
- ↑ نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، ص۴۲۶؛ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۲۳۷.
- ↑ Stillman, Aspects of Jewish Life in Islamic Spain, p.53
- ↑ Hill et al, A History of the Islamic World, p.73; Cohen, Under Crescent and Cross pp.163-169.
- ↑ Assis, The Jews of Spain..., pp.13 & 47..
- ↑ Raphael, The Sephardi Story: A Celebration of Jewish History, p.71; Sarna, "Hebrew and Bible Studies in Medieval Spain", Vol.1, p.327.
- ↑ Runciman, The Reign of Antichrist, p.20–37.
- ↑ Runciman, The Reign of Antichrist, p.51.
- ↑ Samir, The Role of Christians in the Fatimid Government, p.178.
- ↑ Samir, The Role of Christians in the Fatimid Government, pp.177-178.
- ↑ جعفرپور و ترکی دستگردی، «روابط دولت صفویه با اقلیت های دینی». ص۶۱-۶۲.
- ↑ جعفرپور و ترکی دستگردی، «روابط دولت صفویه با اقلیت های دینی». ص۶۱-۶۴.
- ↑ میرحسینی، «روند بهبود امور زردشتیان ایران»، ص۱۰۵؛ Yılgür, the 1858 Tax Reform and the Other Nomads in Ottoman Asia ,Middle Eastern Studies
- ↑ «حقوق عام اقلیتهای دینی در قوانین اساسی ایران، مصر و عراق»، ص۱۵۰-۱۵۷.
- ↑ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران،۱۳۵۴ش، ج۱، ص۳۱۱ و ۷۳۴،
- ↑ غوث و دیگران، «تحوّل‌پذیریِ قرارداد ذمّه»، ص۹۸.
- ↑ ابراهیمیان، «حقوق عام اقلیتهای دینی در قوانین ایران، عرلق و مصر»، ص۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ «مصوبۀ دادگاه عالی فدرال عراق»، ایرنا.
- ↑ شورای نگهبان، قانون اساسی ایران، ۱۳۹۷ش، ص۱۷؛ ابراهیمیان،
- ↑ شورای نگهبان، قانون اساسی ایران، ۱۳۹۷ش، ص۲۹.
- ↑ هنرجو، «حقوق اقلیت های دینی در قانون اساسی جمهوری اسلامی»، ص۲۶۹-۲۷۱.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ۴۵۳؛ «قانون الحاق یک تبصره به ماده (۲۹۷) قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی؛ عزیزان، «حقوق و تکالیف شهروندان غیر مسلمان در جامعه اسلامی»، ص۱۷۷.
- ↑ «گزارش دیدبان حقوق بشر: ایران ۲۰۲۲»، Human Rights Watch.
- ↑ عمیدزنجانی، «مقایسه حقوق اقلیت ها در ایران و جهان»، ص۱۹.
- ↑ ایازی، اصل کرامت انسان، ۱۴۰۰ش، ص۷۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۵۵.
- ↑ صانعی، رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۲.
- ↑ سروش،«حکومت دموکراتیک دینی»، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۱.
منابع
- نهج البلاغة، قم، مؤسسة دارالهجرة، ۱۴۱۴ق.
- آخوندی، مصطفی، نظام دفاعی اسلام، قم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۴ش.
- ابراهیمیان، حجت‌اله، «حقوق عام اقلیتهای دینی در قوانین اساسی ایران، مصر و عراق»، شماره۹، اسفند ۱۳۹۰ش.
- ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابوالصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین (ع)، ۱۴۰۳ق.
- امیدی، علی و رضایی، فاطمه، «نسل کشی یا تراژدی بزرگ ارامنه در سال ۱۳۳۳ق/ ۱۹۱۵م»، پژوهشهای، تاریخی، شماره ۱۹، پاییز ۱۳۹۲ش.
- امینی، محمدامین، «نگرشی نو به نظام جزیه در فقه اسلامی»، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- ایازی، سید محمدعلی، اصل کرامت انسان به مثابه قاعده‌ای فقهی، تهران، سرایی، ۱۴۰۰ش.
- باطنی، ابراهیم، «واکاوی حقوقی استقلال قضایی اهل‌کتاب»، حقوق اسلامی، شماره۴۴، فروردین ۱۳۹۴ش.
- جعفرپور، علی؛ ترکی دستگردی، اسماعیل، «روابط دولت صفویه با اقلیتهای دینی (یهودیان و زردشتیان)»، مسکویه، شماره ۹، ۱۳۸۷ش.
- خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- خمینی، سید روح‌الله، کتاب الحدود، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- رجبی، حسین؛ باقری، محمد رضا، «حقوق شهروندی اقلیتهای دینی از منظر فقه امامیه»، سیاست متعالیه، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۹۴ش.
- سروش، عبدالکریم، «حکومت دموکراتیک دینی»، در حقوق بشر از منظر اندیشمندان، تألیف محمد بستانکار، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۰ش.
- شریعتی، روح‌الله «حقوق اقلیتها»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۳، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۹ش.
- شورای نگهبان، قانون اساسی ایران، تهران، پژوهشگاه شورای نگهبان، ۱۳۹۷ش.
- صانعی، یوسف، رویکردی به حقوق زنان، قم، فقه‌الثقلین، ۱۳۹۷ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۹۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک،بیروت، بی‌نا، بیتا.
- عزیزی، ناصر و محمدی‌زاده، نادیا، «حقوق اقلیتها از منظر حقوق بشر معاصر و فقه اسلامی»، فصلنامه فقه و حقوق نوین، شماره ۱۱، ۱۴۰۱ش.
- عمید زنجانی، عباس‌علی، حقوق اقلیتها: بر اساس قراداد قانون ذمه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- عمید زنجانی، عباس‌علی «مقایسه حقوق اقلیت ها در ایران و جهان» چشم انداز ارتباطات فرهنگی، پیش شماره، فروردین ۱۳۸۲ش.
- غوث، حسن و ناصری مقدم، حسین؛ مهریزی ثانی، مهدی، «تحوّل پذیریِ قرارداد ذمّه با پیدایش حقوق شهروندی مُدرن»، فقه و اصول، دوره۴۸، شماره۱۰۵، ۲۰۱۶م.
- «قانون الحاق یک تبصره به ماده (۲۹۷) قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۷۰»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۲ش.
- کدیور، محسن، «حقوق غیرمسلمانان در اسلام معاصر»، آیین، شماره ۶، اسفند ۱۳۸۵ش.
- گزارش دیدبان حقوق بشر: ایران ۲۰۲۲»، Human Rights Watch، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، در احیاء التراث العربی، ۱۳۶۸ش/۱۹۸۳-۱۹۹۲م.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مطبوعات دينی، ۱۳۷۶ش/۱۴۱۸ق.
- مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
- «مصوبۀ دادگاه عالی فدرال عراق»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۴ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۸ش.
- مطهری، مرتضی، مسئلۀ حجاب، تهران، صدرا، ۱۳۷۹ش.
- معین‌فر، عبدالله؛ سیدی بنابی، سیدباقر؛ «بررسی حقوق عمومی اقلیّت‌های دینی اهل کتاب در فقه امامیه و اسناد بین‌المللی»، فقه و مبانی حقوق اسلامی تابستان، شماره ۴، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، «وقف برای غیر مسلمان»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۲.
- مکارم شیرازی، ناصر، «حقوق اقلیتهای دینی در اسلام»، سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۲.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- منتظری، حسینعلی، اسلام دین فطرت، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۵ش.
- میرحسینی، محمدحسن، «روند بهبود امور زردشتیان ایران و حذف جزیه از ایشان در دوره ناصرالدین شاه (با تکیه بر اسناد نویافته در یزد»، پژوهشهای علوم تاریخی، شماره۱، ۱۳۸۸ش.
- میلانی، امیرمهاجر، «حرمت جان کافر بی‌طرف با تأکید برآیات قرآن»، آموزه‌های فقه مدنی، دوره ۸، شماره ۱۴، مهر ۱۳۹۵ش.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش/۱۹۸۱م.
- نصیری، علی، «حق آزادی عقیده و نقد شبهه ی تنافی حکم ارتداد با آن»، سیاست متعالیه، شماره ۱۲، بهار ۱۳۹۵ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، بیروت، دار الإحیاء التراث، ۱۴۰۸-۱۴۲۹ق/۱۹۸۷-۲۰۰۸م.
- مقریزی، تقی‌الدین، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۹۹م.
- هنرجو، مهدی، «حقوق اقلیت های دینی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از تئوری تا عمل (با تاکید بر اقلیت دین زرتشت)»، مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، شماره ۳۱، پاییز ۱۳۹۹ش.
- Arsuaga, Ana E. Urban Development and Muslim Minorities..., HASMA.
- Assis, Yom Tov. The Jews of Spain: From Settlement to Expulsion, Jerusalem: The Hebrew University of Jerusalem, 1988.
- Cohen, Mark. Under Crescent and Cross: The Jews in the Middle Ages. Princeton University Press, 2008.
- Hodgson, Marshall. The Venture of Islam Conscience and History in a World Civilization, Vol 2. University of Chicago, 1958.
- Jackson, Sherman. Islam and the Blackamerican: Looking Toward the Third Resurrection, London, Oxford University Press, 2005.
- Lynch, John. Spain under the Habsburgs, England, Alden Mowbray Ltd, 1969.
- Religion; Minority Rights Group.
- Raphael, Chaim. The Sephardi Story: A Celebration of Jewish History, London: Valentine Mitchell & Co. Ltd., 1991.
- Runciman, Steven. The Reign of Antichrist, Vol 1, England, Cambridge University Press, 1987.
- Samir Khalil Samir. . The Role of Christians in the Fatimid Government Services of Egypt To the Reign of Al-Hafiz. Medieval Encounters, vol.2, E3, 1996.
- Sarna, Nahum M, Hebrew and Bible Studies in Medieval Spain, Vol. 1 ed. R. D. Barnett, New York: Ktav Publishing House, Inc., 1971.
- Stillman, Norman, Aspects of Jewish Life in Islamic Spain in Aspects of Jewish Culture in the Middle Ages, ed. Paul E. Szarmach, Albany: State University of New York Press, 1979.
- Yılgür, Egemen. the 1858 Tax Reform and the Other Nomads in Ottoman Asia ,Middle Eastern Studies|pages.