درایة الحدیث

درایة الحدیث از شاخه‌های علوم حدیثی است. این دانش به طور کلی پیرامون نقل و فهم حدیث بحث می‌کند. میان تعاریف شیعه و سنی اختلافاتی وجود دارد. آثار زیادی در این دانش تدوین شده است.

معنای لغوی

این اصطلاح مرکب است از دو کلمه «درایة» و «الحدیث» می باشد. درایه مصدر ثلاثی مجرد است از ریشه دری به معنای دانستن؛ البته نه مطلق دانستن بلکه نوعی خاص از آن یعنی دانشی که در پی یک سلسله مقدمات و با نوعی تدبیر به دست آید. دانشی که نه با تحصیل و از طریق مقدمات معمول بلکه به شیوه‌ای غیرمعمول حاصل شود و سرانجام دانشی که مسبوق به شک باشد.

در احادیث شیعه

در احادیث شیعه، واژه درایه به معنای فهم حدیث در مقابل روایه به معنای نقل و روایت آن به کار رفته است. در این احادیث بر لزوم فهم حدیث و برتری فهم بر نقل و اندک بودن فهم کنندگان در مقایسه با نقل کنندگان تأکید شده است.

به نظر می‌رسد کاربرد واژه درایه در این معنی در احادیث، در پیدایش و کاربرد اصطلاح درایة الحدیث به ویژه نزد شیعیان بسیار تأثیرگذار بوده است.

در احادیث اهل سنت

در احادیث اهل سنت واژه درایه با مشتقات آن در نقل آن در نقل روایات نبوی نه به صورت یادشده، بلکه با الفاظی مشابه مانند «همة العلماء الرعایة و همة السفهاء الروایة» به کار رفته است. از احادیث دیگر در این باب نیز برتری عالم حدیث به حدیث بر ناقل آن برداشت شده است.

تعریف

درایة الحدیث به طور کلی دانشی است که به مباحثی می‌پردازد که در نقل استوارتر و فهم درست‌تر و ارزیابی دقیق‎تر حدیث نقش دارند، اما عالمان شیعه و اهل سنت از این علم تعریف‌هایی متفاوت به دست داده‌اند.

تعاریف اهل سنت

تعاریف اهل سنت را در اصل می‌توان بر سه تعریف استوار دانست.

تعریف ابن کفانی

ابن کفانی در مقام طبقه‌بندی علوم و برای اولین بار علم حدیث را به دو شاخه علم الحدیث خاص بالروایة و علم الحدیث خاص بالدرایة تقسیم و هر یک را تعریف کرده است. روایة الحدیث یعنی علم به نقل گفتار و کردار پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم، روایت آن، ضبط درست آن و تصحیح الفاظ آن. درایة الحدیث یعنی دانشی که با آن حقیقت نقل حدیث، شروط و انواع و احکام آن، وضعیت راوی و شروط و انواع مرویات وی و هر آنچه که بدان مربوط است، شناخته می‌شود.

تعریف ابن جماعه

ابن جماعه با تلخیص مباحث علم درایه و با اندکی تفاوت، آن را به علم به قوانینی که با آن‌ها وضع و سند و متن شناخته می‌شود تعریف کرده است.

تعریف طاشکوپری زاده

اما طاشکوپری زاده تعریفی کاملاً متفاوت از روایة الحدیث و درایة الحدیث ارائه کرده است. او با پذیرش اینکه عموم مباحث درایه ناظر به سند حدیث است، آن را دانشی دانسته است که با توجه به جایگاه راویان در حفظ و عدالت و نیز با توجه به چگونگی اتصال و انقطاع سند و خصوصیات دیگری که ناقدان حدیث بدان آگاه‌اند، از چگونگی اتصال احادیث به پیامبر اکرم بحث می‌کند.

او روایة الحدیث را دانشی می‌داند که بر اساس قواعد زبان عربی و ضوابط شرعی به دریافت معنای الفاظ حدیث و مراد از آن‌ها می‌پردازد و مطابقت آن را با احوال پیامبر اکرم می سنجد.

رابطه درایة الحدیث و دیگر علوم حدیثی

با آنکه عالمان اهل سنت، عموماً، این تعارف را نقد و بررسی نکرده‌اند، از دو منظر می‌توان درباره آن بحث کرد: اول از منظر رابطهٔ درایة الحدیث با علوم زیر مجموعه آن، مثلاً علم رجال؛ دوم از منظر رابطهٔ درایة الحدیث و روایة الحدیث با یکدیگر. با توجه به تعاریف موجود، همه دانش‌های حدیثی را می‌توان ذیل این دو شاخه قرار داد.

گروهی از درایه نگاران معاصر همه دانش‌های حدیثی را زیر مجموعه درایه دانسته و به شش مورد از آن‌ها تصریف کرده‌اند حال آنکه متقدمان یکایک مباحث ذیل درایه را یک علم مستقل دانسته و بعضاً حدی مشخص هم برای آن‌ها قائل نشده‌اند. مثلاً از مهم‌ترین شاخه‌های درایـة الحدیث علم رجال است که بسیاری از مباحث آن، از جمله مباحث ناظر به طبقات و اسامی راویان و همچنین مباحث درایه فزون تر است، رابطه این دانش را با زیرمجموعه‌های آن، به ویژه رجال در خود تأمل می‌سازد. ناروشن بودن مرز بین این دانش با فروع آن همچنین موجب شده است تاریخ نگارش آثار درایی نیز آشفته به نظر برسد و به رغم اینکه تاریخ نگارش آثار مستقل در بعضی از زیرمجموعه‌های علم درایه بسیار پیش از قرن چهارم است، اولین اثر مستقل در زمینه این علم را متعلق به رامهرمزی متوفی ۳۶۰ دانسته‌اند.

در خصوص رابطه دو دانش روایة الحدیث و درایة الحدیث نیز باید گفت که گاه ارتباط درایه را با متن حدیث از نوع رابطه تفسیر با متن و احکام با وقایع و گاه از نوع رابطه اصول فقه با فقه و نحو با اعراب دانسته‌اند.

تعاریف شیعه

مجموع تعاریفی را که درایه نگاران شیعه ارائه کرده‌اند می‌توان ذیل سه تعریف اصلی طبقه‌بندی کرد.

تعریف شهید ثانی

نزد شهید ثانی، درایه دانشی است که در آن از متن حدیث و طرق آن، اعم از صحیح و سقیم و علیل و همه آنچه برای بازشناختن حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می‌شود.

شیخ بهایی

شیخ بهایی با تغییر دادن تعبیر طرق به سند و گنجاندن مباحث کلی تر در تعریف درایه آن را دانشی دانسته است که از سند حدیث و متن آن و چگونگی دریافت و آداب نقل آن بحث می‌کند.

آقابزرگ

آقابزرگ تهرانی با اصلاح مواردی در تعریف اول، مباحث درایه را به سند حدیث محدود کرده است و آن را بحث از احوال و عوارض سند حدیث، از آن حیث که در اعتبار و عدم اعتبار آن دخالت دارد، دانسته است.

چون در میان درایه نگاران شیعه تقسیم علم حدیث به دو دانش درایه و روایه پیشینه ندارد و عالمان شیعه چندان به طبقه‌بندی علوم حدیثی توجه نشان نداده‌اند، تقسیم‌بندی بعضی از معاصران را باید تطبیق نابجای تقسیم‌بندی علم حدیث نزد علمای اهل سنت بر علم حدیث نزد علمای شیعه دانست.

تقسیم دانش‌های حدیثی

تقسیم دانش‌های حدیثی به سه دسته فقه الحدیث، رجال و درایه هم تقسیمی بسیار متأخر است که شهرت یافته است. اگرچه این تقسیم‌بندی متأخر کوششی بوده برای ساماندهی طبقه‌بندی دانش‌های حدیثی، اما قابلیت آن در اشتمال بر همه این نوع دانش‌ها نزد گذشتگان در خور تأمل است. با این همه تردیدی نیست که عالمان شیعه از دیرباز به تفکیک مباحث درایه و رجال توجه داشته‌اند. گاه افزون بر رجال و درایه از دانش دیگری به نام «اسناد» هم یاد شده است و گاه دو دانش اول را زیر مجموعه آن خوانده و گاهی هم این سه را قسیم هم دانسته‌اند.

جدایی درایه و رجال نزد شیعه

در هر صورت روشن است که از دیدگاه عالمان شیعه برخلاف اهل سنت، دو دانش درایه و رجال یکی یا زیر مجموعه هم نیستند. بر همین اساس عالمان شیعه از آنجا که دانش رجال را جزئی از درایه ندانسته‌اند، به این معنی که به طور کلی بحث از سند را در درایه بحثی کبروی و ناظر به سند و در رجال بحثی صغروی و ناظر به یکایک راویان دانسته‌اند، به تفکیک روشن مباحث این دو دانش از یکدیگر توفیق یافته‌اند. با این همه، در عمل، چون در درایه از نتایج دانش رجال استفاده می‌شود، پرداختن به برخی مباحث رجالی مانند الفاظ جرح و تعدیل، معرفی کتاب‌های رجالی و تعارض احوال رجالی، امری معمول است.

نام‌های دیگر درایه

از دانش درایه به علوم الحدیث، درایة الحدیث، مصطلح الحدیث و اصول الحدیث نیز تعبیر شده است. در میان علمای شیعه، اصطلاح درایه پراستعمال‌ترین عنوان برای این دانش است. نزد علمای شیعه تعبیر اصول الحدیث عموماً برای اشاره به کتاب‌های اصلی حدیثی، مثل کتب اربعه به کار رفته است.

شکل‌گیری درایة الحدیث

شکل‌گیری درایة الحدیث را باید حاصل تعامل گسترده محدثان، فقیهان و متکلمان با حدیث دانست. البته این روند در میان شیعیان و اهل سنت مسیری گاه متفاوت را پیموده است. در میان اهل سنت از دوره صحابه و پس از آن‌ها شاهد توجه به بعضی از مباحث درایه هستیم. نمونه‌هایی از نگارش در برخی موضوعات درایه از اواخر قرن دوم در دست است. شافعی، اولین فردی است که در الرسالة مباحثی از این دست را به بحث گذاشته است.

شکل‌گیری اصطلاحات علوم حدیث

بسیاری از اصطلاحات این دانش در قرن سوم شکل گرفت و محدثان و رجالیان در مقدمه آثار حدیثی و رجالی خود برخی از مباحث مطرح در درایه مانند آداب تحمل و اداء، انواع روایات مقبول و منکر و نیز طبقات راویان و امثال آن را طرح کردند. به گفته نورالدین عتر در میان این آثار، العلل ترمذی متوفی ۲۷۹ که در انتهای جامع آمده، به دلیل تعریف بعضی اصطلاحات علم درایه و مباحث گوناگون آن ممتاز است.

منابع

• ابن حجر عسقلانی، النکت علی کتاب ابن الصلاح، چاپ ربیع بن هادیعمیر، ریاض، ۱۴۱۷ق.
• ابن کفانی،
• امینی،
• ترمذی،
• توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهه، تقریرات درس آیت الله ابوالقاسم خویی، قم، ۱۳۷۷ش.
• جیلانی رشتی، علی، رساله فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، در رسایل فی درایه الحدیث، همان، ج۱، ۱۳۸۲ش.
• حائری اصفهانی، عبدالرزاق بن علی رضا، الوجیزه فی علم درایه الحدیث، چاپ رضا قبادلو، در رسایل فی درایه الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.
• حسینی جلالی، محمد حسین، درایه الحدیث، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴م.
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، اقتضاء‌العلم العمل، چاپ محمدناصر الدین البانی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
• د. اسلام، چاپ دوم، ذیل اصول الحدیث.
• دربندی، آقابن عابد، الفن الثانی من القوامیس، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، در رسایل فی درایه الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپپ محمد سید گیلانی، تهران، ۱۳۳۲؟.
• رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
• ربانی، محمد حسن، دانش درایه الحدیث: همراه با نمونه های حدیثی و فقهی، مشهد، ۱۳۸۰ش.
• سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• شهید ثانی، زین الدین علی، البدایه فی علم الدرایه، چاپ غلام حسین قیصریه ها، در رساپل فی درایه الحدیث، ج۱ُ، ۱۳۸۲، ش الف.
• شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزه فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، د رسایل ففی درایه الحدیث، ج۱،‌۱۳۸۲ش.
• صباغ، محمد بن لطف، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته و کتبه، بیروت، ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
• صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت، ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
• صدرایی خویی،
• طاشکوپری زاده،‌
• عبدالله مامقانی،
• عبدالماجد غوری،
• فضلی،
• کراجکی،
• کلینی،
• مجلسی،
• مدیر شانه چی،
• مصطفوی، ذیل «دری»
• مهریزی، علم درایه
• نورالدین عتر،

حدیث‌شناسی
حدیث متواتر	متفق علیه	مشهور	عزیز	غریب	حدیث حسن
حدیث متصل	↑حدیث صحیح↑				حدیث منکر
حدیث مسند	→ از نظر سند	حدیث		از نظر متن←	حدیث متروک
خبر آحاد	↓حدیث ضعیف↓				حدیث مدرج
حدیث مقطوع	حدیث مضطرب	حدیث مدلس	حدیث موقوف	حدیث منقطع	حدیث موضوع