توحید نظری

توحید نظری در کنار توحید عملی از تقسیمات توحید است. توحید نظری در عرصه باور و اعتقاد معنا دارد و به رفتارهای انسانی ارتباط مستقیم ندارد. این شاخه از توحید شامل توحید ذاتی، صفاتی و توحید افعالی است. در مقابل توحید نظری شرک نظری است که عبارت شامل شرک در ذات و شرک در خالقیت و فاعلیت الهی می‌شود. توحید نظری را پایه و اساس توحید عملی معرفی کرده‌اند.

تقسیم توحید به نظری و عملی را جزو تقسیم‌بندی‌های متأخر دانسته‌اند که مرتضی مطهری (درگذشت: ۱۳۵۸ش) آن را ابداع کرده است.

توحید نظری

بر اساس تقسیم بندی الاهی دانان شیعه از جمله مطهری و جوادی آملی، در اسلام، توحید به دو شاخه اصلی نظری و عملی تقسیم می‌شود. توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه است، یعنی خدا را به یگانگی شناختن، و توحید عملی یعنی خود را در عمل، یگانه و یک‌جهت و در جهت ذاتِ یگانه ساختن. به عبارت دیگر توحید نظری یعنی شناخت یگانه بودن خدا، و توحید عملی یعنی یگانه شدن انسان.

همه اقسام توحید نظری مربوط به دانستن، اعتقاد پیداکردن، فکرکردن، نظر و از نوع باورداشتن هستند. به همین جهت فضل‌الله مفسر شیعه از تعبیر توحید فکری، عقیدتی در مقابل توحید عملی استفاده کرده است.

پیشینه

بر اساس یک پژوهش در آثار کلامی، علمای امامیه تا پیش از سده دوازهم قمری به مراتب توحید عملی اشاره‌ای نکرده‌اند و همواره درباره مراتب توحید نظری بحث کرده‌اند. و نخستین بار سید عبدالله شبر (درگذشته ۱۲۴۲ق) در کتاب حق الیقین خود مراتبی از توحید عملی را ذکر کرده است.

گفته شده تقسیم‌بندی توحید به نظری و عملی نخستین بار در آثار مرتضی مطهری (درگذشته ۱۳۵۸ش) متکلم و فیلسوف شیعه مشاهده شده است. و این تقسیم‌بندی با نام‌های دیگری مثل توحید علمی، اعتقادی، قولی و توحید اراده، طلب و قصد در آثار متکلمان غیرامامی کاربرد داشته است.

رابطه توحید نظری و عملی

توحید نظری مربوط به عالم شناخت و اندیشه است، یعنی خدا را به یگانگی شناختن، و توحید عملی یعنی خود را در عمل، یگانه و یک‌جهت و در جهت ذاتِ یگانه ساختن. به عبارت دیگر توحید نظری یعنی شناخت یگانه‌بودن خدا، و توحید عملی یعنی یگانه‌شدن انسان. به گفته جوادی آملی توحید عملی مهم تر از توحید نظری است و در همه شئون زندگی بشر جاری است و هر کسی شب و روز با آن سر و کار دارد.

توحید عملی لازمه توحید نظری است و توحید نظری، توحید عملی را در پی خود می‌آورد. جوادی آملی تصریح می کند که این دو توحید مثل دو بال برای سلوک معنوی انسان هستند. به تصریح خرازی توحید ذاتی مستلزم توحید افعالی و توحید افعالی مستلزم توحید عبادی است که همان توحید عملی است.

اقسام توحید نظری

عالمانی که تقسیم توحید به نظری و عملی را بیان کرده‌اند، سه قسم از اقسام توحید را مصداق توحید نظری دانسته‌اند: یعنی شناختن خدا به یگانگی در ذات که همان توحید ذاتی است، باور به یگانگی ذات و صفات خداوند که به آن توحید صفاتی گفته می‌شود، و باور به یگانگی خداوند در فاعلیتش که توحید افعالی است. بر همین اساس مطهری آیات ابتدایی سوره حمد تا آیه ایاک نعبد را مربوط به توحید نظری و آیات بعدی را بیان توحید عملی دانسته است.

شرک نظری در مقابل توحید نظری قرار دارد و مشرک کسی است که هر یک از مراتب توحید نظری مثل توحید ذاتی یا صفاتی یا افعالی را قبول نداشته باشد. مثل کسی که قائل به دو واجب الوجود باشد یا کسی که معتقد باشد خداوند جهان را آفریده است ولی در اداره آن نقشی ندارد و مخلوقات هستند که جهان را می‌گردانند. مراتب شرک نظری را در قالب شرک ذاتی، شرک در خالقیت، و شرک صفاتی دسته‌بندی کرده‌اند.

منابع

• جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، (از مجموعه تفسیر موضوعی قرآن کریم- جلد دوم)، انتشارات اسراء، قم، ۱۳۹۳ش.
• حق‌گو، محمدمیثم، «بازپژوهی معیارها و فواید تقسیم توحید به نظری و عملی با تأکید بر کلام امامیه»، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۹۷، بهار ۱۳۹۹ش.
• خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الالهیه، مؤسسة النشر الاسلامی، قم،‌ ۱۴۱۷ق.
• فضل‌الله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، دار الملاک، بیروت، ۱۴۱۹ق.
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، جلد۲، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، جامعه و تاریخ در قرآن، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۹۶ش.
• مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، خدا در زندگی انسان، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۹۳ش.