آیه ۱۱۸ سوره توبه
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | توبه |
| شماره آیه | ۱۱۸ |
| جزء | ۱۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | پیرامون سه نفر از انصار که از همراهی مسلمانان برای اعزام به جنگ تبوک خودداری کردند |
| درباره | توبه |
آیه ۱۱۸ سوره توبه داستان مجازات و توبه سه نفر از انصار است که از همراهی پیامبر و مسلمانان برای رفتن به جنگ تبوک خودداری کردند. همراهی نکردن اینها نه به‌جهت دشمنی و نِفاق بلکه از روی سستی و تنبلی دانسته شده است.
پس از بازگشت مسلمانان از تبوک، این سه نفر نزد پیامبر رفته و عذرخواهی کردند. پیامبر با آنان هیچ سخن نگفت و دستور داد مسلمانان نیز با آنان سخن نگویند. مجازات این سه نفر محاصره اجتماعی و قطع رابطه بوده است. دیگر هیچ فردی حتی کودکان و خانواده‌هایشان با آنان سخن نمی‌گفت. آن سه نفر برای انجام توبه از یکدیگر نیز دور گشتند و با هم سخن نگفتند.
آیه ۱۱۸ توبه شرایط سخت آنان را با تعبیر «زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد» و «گویی جان در تنشان جای نمیگرفت» توصیف می‌کند. این افراد وقتی فهمیدند که پناهی جز خداوند ندارند، به بیابان رفتند و با ترک لذت‌های دنیایی به توبه و استغفار پرداختند. براساس آیه ۱۱۸ سوره توبه خداوند در نهایت به آنها لطف کرد تا بتوانند توبه کنند و از گناه بازگردند.
شأن نزول
شیخ طوسی عالم و مفسر شیعه شأن نزول آیه ۱۱۸ سوره توبه را چنین ذکر کرده که سه نفر از همراهی با پیامبر اسلام و مسلمانان در اعزام به جنگ تبوک خودداری کردند. پس از رفتن مسلمانان، پشیمان شدند و با بازگشت آنها، نزد پیامبر رفتند و عذرخواهی کردند. پیامبر با آنان هیچ سخن نگفت و دستور داد مسلمانان نیز با آنان سخن نگویند. دیگر هیچ فردی حتی خانواده‌شان با آنان سخن نمی‌گفت. همسران آنها نزد پیامبر آمدند تا از آنها جدا شوند. پیامبر اجازه جدایی نداد، اما گفت به آنان نزدیک نشوند. حضور در مدینه برای آن سه نفر سخت شد. به کوه‌ها رفتند. در نهایت پس از گذشت بیش از چهل روز که به توبه گذراندند، خداوند توبه آنان را پذیرفت. آیه ۱۱۸ سوره توبه پیرامون این واقعه نازل شده است.[۱] این شأن نزول با تفاوت‌هایی در تفاسیر دیگر نیز ذکر شده است.[۲]
﴿وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ١١٨﴾ [توبه:118]|﴿و [نیز] بر آن سه تن که بر جای مانده بودند [و قبول توبه آنان به تعویق افتاد] تا آنجا که زمین با همه فراخی‌اش بر آنان تنگ گردید و از خود به تنگ آمدند و دانستند که پناهی از خدا جز به سوی او نیست پس [خدا] به آنان [توفیق] توبه داد تا توبه کنند بی تردید خدا همان توبه‌پذیر مهربان است ١١٨﴾
قطع کامل ارتباط با مجرمان
ابتدای آیه ۱۱۸ توبه اشاره دارد که سه نفر از حضور در جنگ تبوک خودداری کردند.[۳] مغنیه مفسر و عالم شیعی اتفاق نظر مفسران را بر این می‌داند که سه فردی که در این آیه پیرامون آنان سخن گفته شده، از انصار بوده‌اند و همراهی نکردن آنها در جنگ تبوک نه از روی دشمنی بلکه از روی سستی و تنبلی بوده است.[۴]
این سه فرد را کعب بن مالک، هلال بن امیه و مرارة بن ربیعة دانسته‌اند.[۵] آیه ۱۱۸ توبه مقداری از سختی و مجازات این سه فرد را بیان می‌کند.[۶] مجازات این سه نفر محاصره اجتماعی و قطع هر نوع رابطه‌ای با آنان بود.[۷] این قطع ارتباط به قدری برای آنان سخت بود که در آیه ۱۱۸ توبه با تعبیر «زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد»[۸] و «گویی جان در تنشان جای نمیگرفت».[۹] از آن یاد می‌کند. این تعابیر در آیه را مبالغه در ناراحتی دانسته‌اند.[۱۰] مدرسی مفسر و عالم شیعی تفسیر این بخش از آیه را با این عنوان آورده است: «در تنگنای زندگی».[۱۱] بازتاب این تحریم اجتماعی در میان مسلمانان را بسیار وسیع دانسته‌اند به نحوی که پس از آن کمتر فردی جرأت می‌کرد چنین اعمالی را انجام دهد.[۱۲]
توبه
قطع کامل ارتباط جامعه با این سه فرد گناهکار سبب شد که آنها از همه قطع امید کنند.[۱۳] آنها متوجه شدند پناه دیگری ندارند[۱۴] و باید توبه کنند.[۱۵] به همین جهت به بیابان رفتند و با ترک لذت‌های دنیایی به توبه و استغفار پرداختند.[۱۶] قرآن از این حالتِ آنان با تعبیر «وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَیهِ؛ دانستند که پناهی از خدا جز به سوی او نیست» یاد کرده است.[۱۷] این تعبیر چنین تفسیر شده که این افراد مطمئن شدند که هیچ چیزی نمی‌تواند آنها را از عذاب خداوند رهایی دهد مگر اینکه خود خداوند آنان را ببخشد.[۱۸] تعبیر «ظَنُّوا» در این آیه به یقین داشتن معنا شده است.[۱۹]
آیه ۱۱۸ سوره توبه، توبه آنان را چنین نقل می‌کند: «ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُوا؛ پس به آنان توبه داد، تا توبه کنند»[۲۰] در تفسیرِ تعبیرِ «به آنها توبه داد» چندین معنا ذکر شده است.[۲۱] طبرسی عالم و مفسر شیعه در تفسیر این تعبیر آورده که خداوند توبه را بر آنان آسان کرد تا بتوانند توبه کنند.[۲۲] برخی این تعبیر را به معنای لطف خداوند معنا کرده‌اند که خداوند به آنها لطف کرد تا اینکه توبه کرده و از گناه خود بازگردند.[۲۳] مغنیه عالم و مفسر شیعه در تفسیر این تعبیر چنین آورده که خداوند توبه آنان را پذیرفت تا بتوانند توبه کرده و اصرار بر گناه نداشته باشند.[۲۴]
علامه طباطبایی عالم و مفسر شیعه از این آیه چنین برداشت کرده که هر توبه بنده میان دو توبه از طرف خداوند قرار گرفته باشد. در ابتدا خداوند باید توفیق توبه را به بنده بدهد. تعبیر «تَابَ عَلَیهِمْ» اشاره به همین دارد. در گام دوم بنده خود توبه می‌کند. تعبیر «لِیتُوبُوا» اشاره به این دارد. در گام سوم خداوند توبه او را قبول می‌کند و گناهان او را می‌بخشد. تعبیر انتهایی آیه «إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیم» اشاره به همین مرحله دارد.[۲۵] تعبیر «تَّوَّابُ» را مبالغه در این دانسته‌اند که زیاد توبه توبه‌کنندگان را می‌پذیرد.[۲۶]
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۱۶.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۹۷.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۸.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۱۴.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۴۱.
- ↑ جعفری، کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۵۹۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ خسروانی، تفسیر خسروی، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۱۳۹.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۹۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۲۱.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۳۲۹.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۸.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۳۲۹.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۱۸.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۴۰.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۱۸.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۳۱۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۲۱
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۸.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۴۰۲.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۱۱۵.
منابع
- جعفری، یعقوب، کوثر، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- خسروانی، علی‌رضا، تفسیر خسروی، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.