کاربر:A.m.parsa/صفحه تمرین
مداد العلماء افضل من دماء الشهداء عبارتی بدین معناست که «قلم عالمان برتر از خون شهیدان است».
از نظر محققان این عبارت، در هیچ‌کدام از منابع روایی وجود نداشته و برداشتی ناقص از روایتی دیگر است که در آن نه به برتری کیفی قلم عالم بر خون شهید، بلکه به برتری کمّی آن اشاره دارد. به این معنا که پیشرفت اسلام، بیش از آنکه با خون شهیدان اتفاق افتاده باشد، با قلم عالمان رخ داده است.
در این میان برخی از اندیشمندان نیز بر روایت بودن آن تأکید کرده و مواردی را برای چگونگی برتری کیفی قلم عالم بر خون شهید بیان داشته‌اند. از جمله آنکه خون شهید را حافظ دنیا و قلم عالم را حافظ ابدیت می‌دانند.
برخی نیز به تعارض این عبارت با برخی از روایات که به فضیلت شهادت اشاره دارد، پرداخته و به جمع میان آنها همت گماشته‌اند.
آیا عبارت «مداد العلماء …» حدیث است؟
از نظر برخی از محققان، علی‌اکبر غفاری اولین محدّثی است که عبارت «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» را از نظر سند و محتوا به صورت دقیق مورد بررسی قرار داده است.[۱] غفاری با اذعان به روایت نبودن این عبارت، آن را برداشتی ناقص از روایت اصلی دیگری می‌داند که در آن به رجحان و برتری (و نه فضیلت) قلم عالمان بر خون شهیدان در ترازوی روز قیامت، اشاره شده است.[۲]
امام صادق (ع):
«امام صادق علیه السلام: چون روز رستاخیز شود، خداوند عزّوجلّ مردم را در دشتی فراخ گرد می‌آورد و ترازوها گذاشته می‌شود و خون شهیدان با مُرکّب عالمان سنجیده می‌شود، اما کفّه مرکّب عالمان بر خون شهیدان سنگینی می‌کند.»
صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۹۹.
از نظر علی‌اکبر غفاری، روایت اصلی ناظر به برتری کمّی و حجمی جوهر عالمان بر خون شهیدان است و دلالتی بر برتری کیفی و فضیلت مداد عالم بر خون شهید ندارد.[۳]
برخی گفته‌اند، حدیث اصلی در صدد بیان آن است که دعوت و نشر دین الهی بیش از آنکه با جهاد صورت گرفته باشد، معلول قلم‌های عالمان است.[۴]
این در حالی است که از سوی دیگر، برخی از اندیشمندان اسلامی عبارت یادشده را به عنوان حدیث، تلقی کرده و حتی از آیت الله بروجردی نقل شده است که وی سند آن را نیز صحیح دانسته است.[۵]
قبول روایت بودن این عبارت تا جایی است که برخی از اندیشمندان اسلامی در تبیین چگونگی برتری قلم عالمان بر خون شهیدان، مواردی را نیز بیان کرده[۶] و در صدد پاسخ به برخی تعارض‌های معنایی میان این عبارت و روایات دیگر برآمده‌اند.[۷]
دلیل برتری قلم عالم بر خون شهید
شهرت عبارت «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» به عنوان روایت، سبب شد تا اندیشمندان اسلامی به جهت تبیین دلیل برتری قلم عالمان بر خون شهیدان، مواردی را بیان کنند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- قلم عالم، به کمال رساننده حقیقت دین و خون شهید به کمال رساننده ظاهر دین است.[۸]
- قلم عالم بعد از مرگ وی، همچنان سودمند و جاودانه است اما خون شهید چنین نیست.[۹]
- قلم عالم موجب زدودن غبار تاریکی‌های شک و تردید از طریق حق می‌گردد.[۱۰]
- قلم عالم در عرصه‌های مختلف مؤثر بوده و می‌تواند توسعه و پیشرفت ایجاد کند.[۱۱]
- قلم عالم، حافظ دین از گمراهی‌هایی است که موجب جهنمی شدن یک انسان و محرومیت ابدی او از نعمات الهی است؛ اما خون شهید، وسیله حفظ بدن‌ها و اموال از هجوم بیگانگان در همین دنیا است.[۱۲]
تعارض با روایات
برخی در پاسخ به این اشکال که عبارت «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء» با روایت نبوی (ص) که ضربه شمشیر امام علی (ع) در غزوه خندق را از اعمال همه امت برتر می‌داند،[۱۳] مخالف است، گفته‌اند: این عبارت درمقام بیان فضیلت علم به صورت کلی است و روشن است که علم امام علی (ع) همچون همه افعال وی، افضل از علوم و افعال امت است. علاوه بر اینکه افضلیت ضربت امام علی (ع) در غزوه خندق، به اعتبار افضلیت اخلاصی است که آن هم از علم او سرچشمه می‌گیرد.[۱۴]
برخی دیگر در پاسخ به این اشکال که طبق روایات برای هر خوبی، مقام بالاتری وجود دارد، الا شهادت در راه خدا،[۱۵] در حالی که این عبارت قلم عالم را برتر می‌داند، اینگونه گفته‌اند: در حدیث یادشده عمل، از حیث صدور آن از فاعل مورد توجه است و طبق آن، عمل شهید از هر عمل دیگری برتر است. اما در عبارت مورد بحث، ذات عمل و نتیجه آن در جامعه مطرح است و معنای آن این است که از نظر تأثیر بر جامعه و هدایت افراد و تثبیت پایه‌های دین، قلم عالمان از خون شهیدان کارایی بیشتری دارد.[۱۶]
پانویس
- ↑ جدی، «اعتبارسنجی سندی و دلالی حدیث»، ص۱۹۹.
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷ و ۲۴۸
- ↑ نگاه کنید به غفاری، تلخیص مقباس الهدایه، ۱۳۶۰ش، ص۲۴۷ و ۲۴۸؛ فتاحی‌زاده، مبانی و روش‌های نقد حدیث، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ دامن پاک مقدم، درآمدی بر آسیب‌شناسی فهم احادیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۲.
- ↑ حسینی طهرانی، مطلع انوار، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۳۹۶.
- ↑ ابن فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۷۷؛ شهید ثانی، منیه المرید، ۱۴۰۹ق، ص۴۲؛ مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲۷؛ مکارم شیرازی، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۲۳.
- ↑ برای این منظور نگاه کنید به مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ ابن فهد حلی، عدة الداعی و نجاح الساعی، ۱۴۰۷ق، ص۷۷.
- ↑ علوی عاملی، الحاشیة علی أصول الکافی، ۱۴۲۷ق، ص۱۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۲۳.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، دار المعرفة، ج۳، ص۳۲؛ عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، عالم الکتب، ص۴۱۲.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۶ق، ج۱۳، ص۱۰۸.
- ↑ «فَوْقَ کُلِّ ذِی بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ الله…» (کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۴۹.)
- ↑ پاسخ به نامه‌ها»، ص۶۲.
منابع
- ابن فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، بی جا، دارالکتب الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- »پاسخ به نامه‌ها»، پاسدار اسلام، ش۴۹، دی۱۳۶۴ش.
- جدی، حسین، اعتبارسنجی سندی و دلالی حدیث «یرجح مداد العلماء علی دماءالشهداء» از منابع فریقین، حدیث و اندیشه، ش۲۹، بهار و تابستان ۱۳۹۹ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین وبذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- دامن پاک مقدم، ناهید، درآمدی بر آسیب‌شناسی فهم احادیث با تکیه بر ضرورت معرفت شیعه در درایت روایت، حسنا، ش۱، تابستان۱۳۸۸ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
- علوی عاملی، احمد بن زین العابدین، الحاشیة علی أصول الکافی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۷ق.
- غفاری، علی اکبر، تلخیص مقباس الهدایه، نشر صدوق، ۱۳۶۰ش.
- فتاحی‌زاده، فتحیه، مبانی و روش‌های نقد حدیث در کتب اربعه، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۹ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه السلام، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۱ق.