خارجة بن زید

خارجة بن زید از تابعین و یکی از ۷ فقیه نامدار مدینه (فقهای سبعه)،

زیست‌نامه

خارجة بن زید با کنیه ابوزید و از القاب مهم او، انصاری و نجاری و مدنی بوده است^[۱]. پدرش زید بن ثابت، از صحابه و از کاتبان وحی بود که در تدوین قرآن در زمان ابوبکر و عثمان نقش مهمی داشت. مادر او، امّ سعد، دختر سعد بن ربیع (از کاتبان عرب در دوره جاهلیت و از اصحاب بیعت نخستین عقبه) بود^[۲]. تاریخ تولد خارجة در منابع ذکر نشده، اما از تصریح تراجم‌نگاران به تاریخ وفات (۹۹ یا ۱۰۰ ق) و سن او (۷۰ سال) می‌توان دریافت که تولد او احتمالا در سال ۲۹ یا ۳۰ ق بوده است^[۳].

خارجة بن زید در سال ۹۹ یا ۱۰۰ ق در مدینه وفات یافت و حاکم مدینه، به فرمان عمر بن عبدالعزیز، بر جنازه‌اش نماز گزارد. در پاره‌ای منابع، داستان‌هایی از سخن گفتن او بعد از مرگ ذکر شده است.^[۴]

روش زندگی

شرح‌حال‌نگاران، خارجة بن زید را به زهد و تقوا و عبادت‌پیشگی ستوده‌اند. او در پایان عمر از مردم کناره گرفت و از این رو بسیاری از آرا و احادیث او انتشار نیافت^[۵]. وی با امام سجاد (ع) هم‌عصر بود. در منابع تاریخی سخنی درباره مناسبات این دو نیامده که ظاهرا ناشی از مناسبات مستحکم خارجه با حاکمان وقت و هم‌رأیی با آنان بوده است. ظاهرا به همین سبب، وی برخلاف برادرانش که در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد^[۶].

مشایخ

خارجة بن زید در خانواده‌ای اهل علم پرورش یافت و از پدر، مادر و عمویش (یزید بن ثابت) حدیث نقل کرده است. از دیگر مشایخ او اسامة بن زید بن حارثه، عبدالرحمان بن ابی عمره و امّ علاء انصاری بوده‌اند. برخی راویان حدیث از او عبارتند از پسرش سلیمان، برادرزاده‌اش سعید بن سلیمان، عثمان بن حکیم، عبداللّه بن ذکوان و محمد بن مسلم زُهْری ^[۷].

جایگاه حدیثی و فقهی

رجال‌شناسان اهل سنت، خارجه را ثقه معرفی کرده^[۸] و برخی از آنان او را «‌کثیر الحدیث‌» خوانده‌اند^[۹]. با این همه، سند روایت‌ها و گزارش‌های او در بسیاری موارد، گسسته (مقطوع السند) است، مانند روایت او از یزید بن ثابت که پیش از تولد خارجه در جنگ یمامه کشته شده بود و نیز گزارش او درباره خالد بن ولید که به دوره پیش از تولد خارجة بازمی‌گردد^[۱۰].

برخی نام خارجة بن زید را در شمار ۱۵ نفری آورده‌اند که پس از صحابیان، مرجع مردم شناخته می‌شدند^[۱۱]، برخی دیگر او را از ۱۰ فقیه نامدار مدینه دانسته‌اند^[۱۲] و شماری دیگر، او را یکی از فقهای سبعه‌ (۷ فقیه صاحب فتوا در آن دوره) خوانده‌اند^[۱۳].

احادیث خارجة بن زید بیشتر درباره احکام فقهی، به ویژه احکام قضایی است. او علاوه بر افتاء، به تقسیم مواریث و تنظیم شهادت‌نامه‌ها می‌پرداخت^[۱۴]. محدّثان و فقهایی چون مالک بن انس،^[۱۵] بخاری،^[۱۶] شافعی^[۱۷] و برخی از فقهای شیعه مانند شیخ طوسی^[۱۸]، در آثار خود بدانها احتجاج کرده‌اند.

تعامل با بنی امیه

بخش اعظم حیات خارجة بن زید، همزمان با حکومت خلفای اموی بود. وی در جوانی همراه با جمعی از مردم مدینه، برای گزارش حادثه‌ای به معاویه، به دمشق سفر کرد. بنابر گزارش‌های تاریخی، او در عرصه فقاهت و افتاء، در دوره خلافت عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز شهرت بسیار داشته است. به ویژه، عمر بن عبدالعزیز او را بسیار محترم می‌داشت، چنانکه به حکمران خود در مدینه فرمان داد از میان کسانی که پرداخت مقرری آنان از دیوان قطع شده بود، فقط مقرری او را دوباره برقرار سازد. همچنین عمر بن عبدالعزیز از درگذشت او بسیار متأسف شد^[۱۹]. نمونه‌هایی از مشورت‌خواهی و پرسش خلفای مذکور از خارجة، در پاره‌ای منابع تاریخی و حدیثی نقل شده است^[۲۰].

پانویس

↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲؛ خلیفة بن خیاط، ص۴۳۷؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۵.
↑ رجوع کنید به واقدی، ج۱، ص۱۶۵، ۳۳۱؛ ابن سعد، ج۳، ص۵۲۲؛ خلیفة بن خیاط، ص۴۳۷؛ ابن ابی داوود، ص۷ـ۲۷؛ قس ذهبی، ۱۴۱۳، ج۲، ص۵۲۶؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۵، ج۸، ص۴۳۹. ام علاء انصاری را مادر او دانسته‌اند.
↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲ـ۲۶۳؛ ابن حِبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ ابن عساکر، ج۱۵، ص۳۹۷.
↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۳؛ خلیفةبن خیاط؛ ابن حبّان، همانجاها.
↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ ابونعیم اصفهانی، ج۲، ص۱۸۹؛ نیز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا.
↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۳ـ۲۶۵؛ خلیفةبن خیاط، ص۴۳۷.
↑ ابویعلی موصلی، ج۲، ص۲۳۶؛ ابن ابی حاتم، ج۳، ص۳۷۴؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۴، ص۴۳۸؛ برای دیگر راویان حدیث از او رجوع کنید به مِزّی، ج۸، ص۹ـ۱۰.
↑ رجوع کنید به عجلی، ص۱۴۰؛ ابن حبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ باجی، ج۲، ص۵۷۵.
↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲؛ قس ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲ که نام او را به استناد «‌قلیل الحدیث‌» بودن، در شمار حافظان نیاورده است.
↑ رجوع کنید به واقدی، ج۳، ص۸۷۷؛ ابن عبدالبرّ، ج۲، ص۳۴۶؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۴، ج۳، ص۶۶.
↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۲، ص۳۸۳؛ ابن عساکر، ج۶، ص۱۵۳.
↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن عساکر، ج۴۹، ص۲۶۲.
↑ برای نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص۱۷۲.
↑ رجوع کنید به ابن سعد؛ ابن حبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ مزّی، ج۸، ص۱۰ـ۱۱.
↑ مالک بن انس، ج ۱، ص۳۲۹ـ۳۳۰.
↑ بخاری، ج ۳، ص۲۰۵ـ۲۰۶.
↑ شافعی، ج ۴، جزء۸، ص۴.
↑ طوسی، ج ۶، ص۳۶۳.
↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۳۸۴؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۲، ۲۹۸، ۳۰۸؛ ابن عساکر، ج۱۵، ص۳۹۵ـ ۳۹۶.
↑ برای نمونه رجوع کنید به مالک بن انس، ج۱، ص۳۲۹؛ شافعی، همانجا؛ واقدی، ج۳، ص۱۱۰۵؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۸.

یادداشت

منابع

ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت [بی‌تا]؛
ابن ابی داوود، کتاب المصاحف، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت [بی‌تا]؛
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م؛
همو، کتاب تهذیب التهذیب، [بیروت] ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا؛
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م؛
ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱ق/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱م؛
محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۹۳م؛
ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛
ابویعلی موصلی، مسند ابی یعلی الموصلی، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸م؛
سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، [رباط] ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م؛
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، [چاپ محمد ذهنی افندی]، استانبول ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م، چاپ افست بیروت [بی‌تا]؛
خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م؛
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸م؛
همو، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م؛
همو، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸م، چاپ افست بیروت [بی‌تا]؛
محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت [بی تا]؛
محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷ق؛
احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، بهترتیب علی بن ابی بکر هیثمی و تضمینات ابن حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م؛
مالک بن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶ق؛
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲ق/۲۰۰۲م؛
محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶م؛
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، بیروت.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام

[1] رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲؛ خلیفة بن خیاط، ص۴۳۷؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۴، ج ۳، ص ۶۵.

[2] رجوع کنید به واقدی، ج۱، ص۱۶۵، ۳۳۱؛ ابن سعد، ج۳، ص۵۲۲؛ خلیفة بن خیاط، ص۴۳۷؛ ابن ابی داوود، ص۷ـ۲۷؛ قس ذهبی، ۱۴۱۳، ج۲، ص۵۲۶؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۵، ج۸، ص۴۳۹. ام علاء انصاری را مادر او دانسته‌اند.

[3] رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲ـ۲۶۳؛ ابن حِبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ ابن عساکر، ج۱۵، ص۳۹۷.

[4] رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۳؛ خلیفةبن خیاط؛ ابن حبّان، همانجاها.

[5] برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ ابونعیم اصفهانی، ج۲، ص۱۸۹؛ نیز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا.

[6] رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۳ـ۲۶۵؛ خلیفةبن خیاط، ص۴۳۷.

[7] ابویعلی موصلی، ج۲، ص۲۳۶؛ ابن ابی حاتم، ج۳، ص۳۷۴؛ ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۴، ص۴۳۸؛ برای دیگر راویان حدیث از او رجوع کنید به مِزّی، ج۸، ص۹ـ۱۰.

[8] رجوع کنید به عجلی، ص۱۴۰؛ ابن حبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ باجی، ج۲، ص۵۷۵.

[9] برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۲۶۲؛ قس ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲ که نام او را به استناد «‌قلیل الحدیث‌» بودن، در شمار حافظان نیاورده است.

[10] رجوع کنید به واقدی، ج۳، ص۸۷۷؛ ابن عبدالبرّ، ج۲، ص۳۴۶؛ ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۴، ج۳، ص۶۶.

[11] رجوع کنید به ابن سعد، ج۲، ص۳۸۳؛ ابن عساکر، ج۶، ص۱۵۳.

[12] برای نمونه رجوع کنید به ابن عساکر، ج۴۹، ص۲۶۲.

[13] برای نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص۱۷۲.

[14] رجوع کنید به ابن سعد؛ ابن حبّان، ج۴، ص۲۱۱؛ مزّی، ج۸، ص۱۰ـ۱۱.

[15] مالک بن انس، ج ۱، ص۳۲۹ـ۳۳۰.

[16] بخاری، ج ۳، ص۲۰۵ـ۲۰۶.

[17] شافعی، ج ۴، جزء۸، ص۴.

[18] طوسی، ج ۶، ص۳۶۳.

[19] رجوع کنید به ابن سعد، ج۵، ص۳۸۴؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۲، ۲۹۸، ۳۰۸؛ ابن عساکر، ج۱۵، ص۳۹۵ـ ۳۹۶.

[20] برای نمونه رجوع کنید به مالک بن انس، ج۱، ص۳۲۹؛ شافعی، همانجا؛ واقدی، ج۳، ص۱۱۰۵؛ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]