غارات سلسله حملات سپاهیان معاویة بن ابی‌سفیان به مناطق تحت حکومت امام علی(ع) بود که در آن به قتل و غارت مردم و طرفداران امام علی(ع) پرداختند. این حمله‌ها بیشتر در فاصله زمانی جنگ نهروان تا شهادت امام علی(ع) اتفاق افتاد. هدف از غارات را ایجاد هراس در میان هواداران امام علی(ع) و همچنین تحکیم پایه‌های حاکمیت معاویه دانسته‌اند.
| زمان | از جنگ نهروان تا شهادت امام علی(ع) |
|---|---|
| مکان | مناطق تحت حکمرانی امام علی(ع) |
| نتیجه | تضعیف سپاه امام علی(ع) |
| جنگندگان | |
| طرفین جنگ | لشکر امام علی(ع) لشکر شام |
| فرماندهان | |
| فرماندهان جنگ | جاریه بن قدامه، حجر بن عدی و ... ضحاک بن قیس، بسر بن ابی ارطاه، عبدالله بن عامر و ... |
| تلفات | |
| خسارات | غارت و قتل طرفداران امام علی(ع) |
حمله و غارت‌های سپاه معاویه در شهرها و مناطقی چون مصر، یمن، مکه، مدینه، بصره، مدائن، حجاز و حتی تا نزدیک کوفه انجام گرفت. این حملات به گونه‌ای طراحی شده بود که پراکنده و ناگهانی باشد و حتی عکس‌العمل سریع سپاهیان امام علی(ع) نیز کارساز نباشد.
برخی از حملات و غارت‌های سپاه معاویه توسط سپاهیان امام علی(ع) دفع شد و در برخی نیز سپاه شام پیش از رسیدن سپاه امام علی(ع)، به شام فرار کردند. امام علی(ع) در این دوره، از نافرمانی کوفیان گلایه کرد و آنها را مورد سرزنش قرار داد.
معرفی
غارات[۱] به سلسله حملات سپاهیان معاویة بن ابی‌سفیان به مناطق تحت حکومت امام علی(ع) گفته می‌شود که در آن به قتل و غارت مردم و طرفداران امام علی(ع) پرداختند.[۲] این حمله‌ها در فاصله زمانی جنگ نهروان تا شهادت امام علی(ع) و حتی بعد از آن، اتفاق افتاد.[۲] محققان عوامل متعددی از جمله اختلاف در میان سپاهیان امام علی(ع) را از زمینه‌های غارت‌ها و حملات سپاه شام دانسته‌اند.[۳]
برخی مورخان تعداد این نبردها را هفت مورد[۴] و عده‌ای دیگر بیش از ده مورد دانسته‌اند.[۵] حمله بُسر بن ابی‌ارطاه به مدینه، مکه و یمن را از سخت‌ترین و خشن‌ترین تجاوزات دوره غارات برشمرده‌اند.[۶] این تجاوزات به دستور شخص معاویه[۷] به گونه‌ای طراحی شده بود که کاملا پراکنده و ناگهانی باشد و حتی عکس‌العمل سریع سپاهیان امام علی(ع) نیز کارساز نباشد.[۸]
ابواسحاق ثقفی مورخ شیعی در قرن سوم، فهرستی از این غارات را در کتابی با نام «الغارات» تألیف کرده است.[۹]
| فرماندهان معاویه | منطقه نبرد | نیروهای اعزامی امام علی(ع) و آثار |
|---|---|---|
| عبدالله بن عامر حضرمی | بصره | اعزام جاریه بن قدامه توسط امام علی(ع)، شکست سپاه شام و کشته شدن ابن‌عامر |
| بسر بن ابی‌ارطاه | مدینه، مکه، یمن | اعزام جاریه بن قدامه توسط امام علی(ع)، فرار بسر به شام |
| سفیان بن عوف | هیت، انبار، مدائن | قتل و غارت شهرها و کشتن پیروان امام و فرار به دمشق |
| ضحاک بن قیس | عراق | اعزام حجر بن عدی توسط امام علی(ع)، شکست سپاه شام و فرار به سمت دمشق |
| نعمان بن بشیر | عَینِ التَّمْر | جنگ و درگیری با فرماندهان امام و فرار به سمت دمشق[۱۰] |
| نبردهای دیگر[۱۱]. |
اهداف و پیامدها
محققان هدف از غارات را تخریب، تهدید و ایجاد هراس در میان هواداران امام علی(ع) و همچنین تحکیم پایه‌های حاکمیت دمشق دانسته‌اند.[۷] برخی نیز هدف معاویه از انجام غارات را نشان دادن ضعف حکومت مرکزی در دفاع از مرزهای خود دانسته‌اند تا از این طریق آنها را از فکر تسخیر شام باز دارند.[۳]
معاویه به سفیان بن عوف که برای غارت فرستاده شد، توصیه کرد که اهل عراق را بترسان، همه را به سمت ما فرا بخوان، از هر آبادی که می‌گذری؛ خرابش کن، هر شخصی که موافق تو نیست را بکش، و اموال مردم را مصادره کن.[۱۲]
حمله و غارت‌های سپاه معاویه در شهرها و مناطقی چون مصر، یمن، مکه، مدینه، بصره، مدائن، حجاز و حتی تا مناطق نزدیک کوفه انجام گرفت.[۱۳]
غارت‌ها و به اشغال در آمدن برخی شهرها، شهادت برخی فرماندهان امام علی(ع) همچون مالک اشتر و فرار برخی حاکمان امام از محل مأموریتشان به سمت کوفه[۱۳] تاثیر اساسی در تضعیف پایه‌های حکومت امام علی(ع) و قدرتمند شدن حکومت معاویه داشت.[۱۴]
برخی محققان معتقدند غارات و نقش این حملات در اجبار امام حسن(ع) بر صلح با معاویه نیز تاثیر بسیار داشته است.[۱۵]
تصرف مصر
پس از جنگ صفین، شورش‌هایی در مصر بر علیه محمد بن ابی‌بکر، حاکم امام علی(ع) در مصر صورت گرفت.[۱۶] امام علی(ع) در سال ۳۸ هجری مالک اشتر نخعی را که آن زمان حاکم جزیره بود، فرا خواند و به عنوان حاکم جدید مصر اعزام کرد.[۱۷] مالک قبل از رسیدن به مصر با نیرنگ معاویه شهید شد.[۱۸]
عمرو بن عاص با سپاهی به مصر حمله کرد. محمد بن ابی‌بکر سپاهی متشکل از دو هزار نفر را به جنگ او فرستاد و بخشی از نیروها را درون شهر قرار داد. پس از شکست سپاه مصر، افرادی که در اطراف محمد بن ابی‌بکر بودند، او را رها کردند.[۱۹] در نهایت محمد کشته شد[۲۰] و عمرو بن عاص از طرف معاویه حاکم آنجا گردید.[۲۱] تصرف مصر نقش زیادی در قدرت مالی و روحی سپاه شام داشت.[۲۲]
آشوب بصره
معاویه، عبدالله بن عامر خضرمی را به سمت بصره فرستاد.[۲۳] عبدالله به نزد قبیله بنی‌تمیم رفته و هم‌فکرانش از نقاط مختلف بصره با او متحد شدند.[۲۴] امام علی(ع) جاریه بن قدامه را فرستاد، او ابن حضرمی را شکست داد و شهر را به کنترل خود در آورد.[۲۵]
امام علی(ع) پس از حمله بُسر بن ابی‌ارطاه:
«می‌دانستم مردم شام به زودی بر شما غلبه خواهند کرد. زیرا آنها در یاری کردن باطل خود وحدت دارند و شما در دفاع از حق متفرّق هستید! شما امام خود را در حق نافرمانی کرده و آنها امام خود را در باطل فرمانبردارند. آنها در شهرهای خود به اصلاح و آبادانی مشغولند و شما به فساد و خرابی».[۲۶]
غارت بُسر بن أبی‌أرطاه
معاویه، بُسر بن ابی‌ارطاه را به شهرهای تحت نفوذ امام علی(ع) فرستاد و به او دستور داد؛ افرادی که تحت اطاعت علی(ع) هستند را به قتل برساند.[۲۷] بُسر در ابتدا به مدینه رفت و از مردم به اجبار برای معاویه بیعت گرفت.[۲۸] ابوایوب انصاری حاکم امام علی(ع) پیش از آمدن بُسر از آنجا فرار کرد.[۲۸] بُسر سپس به مکه و پس از آن به یمن رفت. بسر در طول مسیر تمام افرادی که موافق امام علی(ع) بودند را کشت و اموال آنها را تصاحب کرد.[۲۹]
امام علی(ع) جاریة بن قدامه را به جنگ بُسر فرستاد. جاریه به گروهی از افراد بُسر دست یافت و آنها را کشت. جاریه در مکه بود که خبر شهادت امام علی(ع) به او رسید.[۳۰] برخی منابع نقل کرده‌اند که عبیدالله بن عباس با تعدادی از یاران خود به دنبال بُسر رفته و پیش از ورود آنها به شام، به آنها رسید و در نبردی که شکل گرفت، سپاه شام شکست سختی خورد و تلفات بسیار داد.[۳۱]
غارت شهر أنبار
در سال ۳۹هجری معاویه، سفیان بن عوف را به شهرهای هیت، انبار و مدائن فرستاد. سفیان در این شهرها به قتل و غارت پرداخت و افراد معدودی که در شهرها مقاومت کردند را نیز کشت.[۳۲]
زمانی که خبر غارت شهر انبار به امام رسید، ایشان نامه‌ای نوشت تا پس از اقامه نماز برای مردم کوفه خوانده شود.[۳۳] امام مردم کوفه را «أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ حُلُومُ الْأَطْفَال؛ نامردان مرد نما، دارندگان رؤیاهای کودکانه» توصیف کرده [۳۴] و آرزو می‌کند کاش هرگز آنها را ندیده و نمی‌شناخت.[۳۴]
امام نقل می‌کند که شنیده در این واقعه غارتگران، زنی مسلمان و زنی از اهل کتاب را غارت کرده و خلخال، دستنبد، گردن بند و گوشواره آنها را به یغما برده‌اند. سپس با غنیمت بسیار باز گشتند بدون اینکه حتی یک نفر از آنها زخمی شده باشد.[۳۴] امام در ادامه می‌گوید که اگر بعد از این حادثه مسلمانی از ناراحتی بمیرد، جای ملامت نیست، بلکه مرگ او در نظر من شایسته است.[۳۴]
غارت ضَحاک بن قیس
اولین غارتی که در منطقه عراق انجام شد توسط ضحاک بن قیس بود.[۳۵] معاویه به ضحاک دستور داد که صبح در شهری باش و شب در شهر دیگر و افرادی که تحت اطاعت علی(ع) هستند را غارت کن.[۳۶] برخی این غارت را اولین غارت توسط سپاهیان معاویه در سرزمین‌های تحت حکمرانی امام علی(ع) دانسته‌اند.[۳۶] ضحاک علاوه بر مردم عادی، حاجیان را نیز غارت کرد و وسائل آنها را تصاحب نمود.[۳۷]
امام علی(ع) حُجر بن عدی را با چهار هزار نیرو به نبرد ضحاک فرستاد و پس از درگیری و شکست سپاه شام، ضحاک به همراه افرادش شبانه فرار کردند.[۳۸]
امام علی(ع) پس از اطلاع از حمله ضحاک، مردم کوفه را مذمت کرده و آنان را چنین خطاب می‌کند که کلام‌تان سنگ سخت را می‌شکند و عمل‌تان دشمن را نسبت به شما به طمع می‌اندازد.[۳۹]
امام علی(ع) پس از حمله نعمان بن بشیر:
«به مردمی گرفتار شده‌ام که دستورم را پیروی نمی‌کنند، و دعوتم را پاسخ نمی‌گویند.ای بی‌ریشه‌ها،... آیا دینی نیست که شما را متحد کند و یا غیرتی که شما را تکان دهد».[۴۰]
حمله نُعمان بن بشیر
نعمان بن بشیر تنها انصاری بود که به معاویه پیوست.[۴۱] معاویه او را با دو هزار نیرو به سمت عین التمر فرستاد.[۴۲]
مالک بن کعب حاکم امام بر عَینِ التَّمْر[۴۳] در مقابل نیروهای شامی ایستاد و نیروهای نعمان به شام برگشتند.[۴۴]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، واژه غارات.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ پورآرین، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۵.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۷۳۶.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۵.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۲.
- ↑ پورآرین، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۷.
- ↑ رحیمی، نقش غارات در تسریع صلح امام حسن، ص۷۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۴: بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۶۶-۴۶۷.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۷۵.
- ↑ پورآرین، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۹.
- ↑ رحیمی، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن»، ص۸۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا ۱۳۸۰ش، ص۳۱۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۳۵۳.
- ↑ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۴۲.
- ↑ ابن‌اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۲۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۰.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۴.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ ابن‌حجر، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۵۶.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، خطبه۲۵، ص۶۷.
- ↑ واقدی، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ص۲۱۳.
- ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۳۹.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۵۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۵۸.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۳۴.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۱۱.
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ ۳۴٫۲ ۳۴٫۳ سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، خطبه۲۷، ص۷۰.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۳۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغة، خطبه۲۹، ص۷۲.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳۹، ص۸۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۳۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۴۶.
منابع
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دارصادر، بیروت، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود، علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- پورآرین، فواد، روغنچیان، عباس، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، تاریخ نو، شماره۱۳، زمستان۱۳۹۴ش.
- ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، محقق و مصحح: جلال الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی، چاپ اول، ۱۳۹۵ق.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا. انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- رحیمی، عبدالرفیع، «نقش غارات در تسریع صلح امام حسن(ع)»، سخن تاریخ، شماره ۲۱، بهار و تابستان ۱۳۷۴ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ولایت، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، مصحح: صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- یعقوبی، احمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، چاپ اول، بی‌تا.