اصلاحات ارضی

اصلاحات ارضی تغییرات در مالکیت اراضی کشاورزی با واگذاری زمین از دولت و زمین‌داران بزرگ به کشاورزان برای افزایش بهره‌وری بود. این اصلاحات از مهمترین اقدامات ٰرژیم پهلوی بود که سبب تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی روستاهای ایران و نظام قدیمی زمین‌داری شد. این طرح از جمله طرح‌های آمریکایی دانسته شده است که برای کم کردن نارضایتی مردم از رژیم پهلوی و حفظ منافع آمریکا در ایران به اجرا در آمد.

از میان برداشتن نظام فئودالی و انتقال قدرت به طبقات دیگر اجتماعی، کاهش فشار سیاسی موجود روی نظام حاکم و بازسازی حیثیت رژیم، ایجاد یک پایگاه اجتماعی جدید از دهقانان مطیع حکومت، افزایش سطح درآمد و توانایی اقتصادی زارعان، پیش‌گیری از مهاجرت به شهرها و خلع سلاح مخالفان به خصوص گرایش‌های چپ‌گرایانه از جمله اهداف این طرح ذکر شده است.

اصلاحات ارضی، پیامدهای گسترده‌ای در جامعه به همراه داشت که مهمترین آنها رکود کشاورزی و ورشکستگی دولت، مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها و همچنین تبدیل شدن ایران به یکی از بزرگترین واردکنندگان غلات بود.

اجرای این طرح با مخالفت مردم، احزاب مختلف و علما و مراجع همراه شد. دلیل مخالفت علما و مراجع، ماهیت استبدادی رژیم پهلوی و خاستگاه استعماری طرح عنوان شده است. امام خمینی مخالف اصل اصلاحات ارضی نبود؛ اما اجرای این اصلاحات توسط حکومت را اقدامی تبلیغی برای فریب افکار عمومی می‌دانست.

جریان‌های اسلام‌گرا چون فدائیان اسلام، انجمن مدرسین، حزب مؤتلفه اسلامی و نهضت آزادی به دلیل دیکته شدن طرح از خارج کشور و ماهیت کمونیستی آن و همچنین در تضاد بودن با مبانی فقهی و شرعی با اجرای اصلاحات ارضی به مخالفت پرداختند.

جایگاه و اهمیت

اصلاحات ارضی در ایران یا اصلاح نظام زمین‌داری و یا توزیع زمین بر پایه قانون تغییرات اساسی‌ای بود که در مالکیت اراضی کشاورزی شکل گرفت که با ادعای افزایش بهره‌وری عمومی جامعه، زمین‌های دولتی و نیز زمین‌داران بزرگ، بین کشاورزان تقسیم و سبب آزادی کشاورزان در کار کشاورزی می‌شد. هدف این طرح خارج کردن زمین‌های کشاورزی از دست فئودالها یا مالکان بزرگ و ایجاد خرده مالکی و توزیع زمین بین کشاورزان بود.

بازتوزیع زمین و بهره‌برداری به نفع روستائیان از مهم‌ترین اقدامات اجرایی و از برنامه‌های تحول اجتماعی در حکومت پهلوی بود که به عنوان یک قانون پیشرو و مبتنی بر اهداف بلندپروازانه، زمینه‌ساز تحولات عمیقی در مالکیت اراضی، ساختار طبقاتی و ترکیب گروه‌های حاکم شد. تا پیش از اصلاحات ارضی، دولت‌ها بر درآمد حاصل از تولید کشاورزی متکی بودند.

محمدرضا پهلوی مدعی بود که این اقدام همه کشاورزان ایران را صاحب زمین کرده و ایران را از یک کشور فئودالی به سوی کشاورزی آزاد و صنعتی شدن رهنمون می‌سازد.

قانون اصلاحات ارضی در سه مرحله به اجرا در آمد که مرحله دوم آن در قالب یکی از اصول شش‌گانه انقلاب سفید پی گرفته شد. آغاز این طرح از منطقه آذربایجان شرقی و شهر مراغه کلید خورد و پس از مدتی به دیگر مناطق ایران گسترش یافت و درنهایت این طرح در سال ۱۳۵۰ش، به پایان رسید.

محققان معتقدند، عدم موفقیت طرح و فروپاشی ساختار طبقاتی ایران، تأثیر زیادی بر تغییر ساختار سیاسی در دهه ۵۰ خورشیدی داشت و آغازی بر رشد گفتمان اسلامی در ایران بود. عدم موفقیت در ثبات اقتصادی و مخالفت نیروهای ملی و مذهبی با اصول انقلاب سفید منجر به مخالفت مردم و آمادگی شرایط برای وقوع قیام علیه رژیم شاه در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش و در نهایت زمینه‌ساز انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش گردید.

محققان در آسیب‌شناسی اصلاحات ارضی با اشاره به فقدان بسترها و ساختارهای فرهنگی-اجتماعی معتقدند که اصلاحات ارضی جزو نیازهای واقعی جامعه ایران نبود و حکومت تنها از سر ناچاری و یا خروج از بن‌بست به آن تن داد و نتوانست آن را به شایستگی اجرا کند؛ چنانکه دولت با تکیه بر درآمدهای نفتی و رها کردن بخش کشاورزی بیشتر به دنبال تغییرات سیاسی بود و از آن برای جلب نظر روستائیان استفاده کرد.

زمینه‌ها

به گزارش سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی طرح اصلاحات ارضی از جمله طرح‌هایی بود که آمریکا برای حفظ منافع خود با کمک سیاستمداران دست‌نشانده در رژیم پهلوی به اجرا درآورد. شخصی به نام والت ویتمن روستو۱۹۱۶-۲۰۰۳م. (به انگلیسی: Walt Whitman Rostow) مشاور امنیتی و جامعه‌شناس برجسته آمریکایی،‌ سلسله تغییرات اقتصادی را در کشورهای آمریکای جنوبی، خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی برنامه‌ریزی کرد که مهمترین آنها برنامه اصلاحات ارضی بود. دولت آمریکا برای جلوگیری از سقوط کشورهای جهان سومِ طرفدار غرب و همچنین خطر نفوذ کمونیسم از انتشار این نظریه در نقاط مختلف جهان حمایت می‌کرد.

حکومت شاه بعد از کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۲ش مشروعیت خود را در سطوح حاکمیت از دست داد و با معضلات سیاسی و امنیتی بسیاری روبه‌رو شد، مقام‌های آمریکایی برای کم کردن ناراحتی‌های عمومی و جلوگیری از قیام احتمالیِ طبقاتِ محروم که می‌توانست سبب تزلزل موقعیت آمریکا در ایران و منطقه شود، انجام اصلاحات ارضی در ایران را به شاه پیشنهاد کردند تا سبب تحکیم قدرت حکومت پهلوی در ایران شود. آنها معتقد بودند که تنها راه حفظ رژیم، انجام یک برنامه اصلاحات است که اصلاحات ارضی در آن جایگاه خاصی دارد. درنهایت حکومت وقت ایران با فشار آمریکا این طرح را اجرا نمود.

اهداف

از اهداف مهم اصلاحات ارضی در نقاط مختلف جهان، از میان برداشتن نظام فئودالی و انتقال قدرت به طبقات دیگر اجتماعی است. اصلاحات ارضی به عنوان یکی از عوامل مؤثر در ایجاد و رشد نظام سرمایه‌داری، موجب رشد و تقویت نظامهای سیاسی مردم‌سالار می‌شد.

حکومت وقت ایران با اجرای طرح اصلاحات ارضی اهدافی را دنبال می‌کرد که برخی از آنها عبارتند از:

• کاهش فشار سیاسی موجود روی نظام حاکم به عنوان مهمترین هدف محمدرضا شاه از اجرای این طرح.

• کاهش قدرت سیاسی و اقتصادی مالکان بزرگ، به عنوان گروه‌های صاحب قدرت و درهم شکستن نفوذ سیاسی، اجتماعی آنها که در نهادهای سیاسی کشور و به‌ویژه در مجلس شورای ملی نفوذ زیادی داشتند.

• ایجاد یک پایگاه اجتماعی جدید از دهقانان مطیع حکومت و جلب رضایت افکار عمومی و بازسازی حیثیت رژیم و افزایش محبوبیت شاه و استقرار هرچه مستحکم‌تر نظام سیاسی.

• گسترش نظام و روابط سرمایه‌داری در ایران.

• افزایش سطح در آمد و توانایی اقتصادی زارعان و افزایش بهره‌وری و پیش‌گیری از مهاجرت به شهرها و بهبود نظام عرضه و تقاضا در سطح ملی.

• خلع سلاح مخالفان به خصوص گرایشات چپ‌گرایانه که با دیدی انتقادی و تهاجمی به مسائل اجتماعی خصوصا کشاورزی می‌پرداختند. که با اجرای این طرح گروه‌های مخالف به حاشیه رانده شدند.

پیامدها

به باور برخی از محققان، اجرای نادرست طرح اصلاحات ارضی بلافاصله اثرات مخرب خود را بر جامعه روستایی به ویژه کشاورزان و وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور گذاشت و سبب گسترش نارضایتی‌ها در جامعه روستایی و شهری گردید.

از جمله مهمترین پیامدهای اصلاحات ارضی کم شدن تولیدات کشاورزی و کاهش نقش آن در اقتصاد ملی دانسته شده است. این موضوع علاوه بر نتایج معکوس و مخدوش شدن بخش کشاورزی در زمینه تولید و نیروی کار، سبب به هم خوردن بافت اجتماعی شهرها شد و تهران از یک شهر خلوت و معمولی به یک شهر بی‌نظم و شلوغ و آلوده تبدیل شد.

طبق گزارش سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به دنبال اجرای اصلاحات ارضی سیستم کشاورزی و تولید داخلی غلات مختل و کشور صحنه واردات محصولات خارجی شد؛ به‌گونه‌ای‌که در سال ۱۳۵۳ش، ایران از نظر کشاورزی رسما اعلام ورشکستگی کرد. با رکود کشاورزی، واردات گندم از خارج به خصوص آمریکا با شتاب فراوانی افزایش یافت و ایران نه تنها مهم‌ترین منبع تولیدی خود را از دست داد؛ بلکه از نظر اقتصادی و کشاورزی نیز به قدرت‌های بیگانه وابسته‌تر شد.

عده‌ای با اشاره به عدم موفقیت و اجرای نادرست اصلاحات ارضی، معتقدند که این طرح نه تنها قدرت فئودالی را از بین نبرد؛ بلکه سبب افزایش ثروت مالکان و فقیر شدن کشاورزان شد. وابستگی روستاها به شهر و پذیرش الگوی معماری شهری و تغییر چهره روستایی، حاشیه‌نشینی و افزایش جمعیت و ناهمگونی بافت فرهنگی و اقتصادی شهرها و رونق مشاغل کاذب، اجحاف در حق برخی مالکیت‌های مشروع و محترم و همچنین تشتّت و هرج و مرج و به عبارتی بی‌تکلیفی در مالکیت بر اراضی از جمله پیامدهای دیگر این طرح دانسته شده است.

عده‌ای اصلاحات ارضی در ایران را نسبتا موفق دانسته و آن را زمینه رهایی کشاورزان از ستم اربابان قلمداد کرده‌اند؛ هرچند معتقدند که این طرح سبب حذف مدیریت تولید زراعی و کشاندن سرمایه‌ها از روستا به شهر، افول تولید کشاورزی و مهاجرت به شهرها گردید. برخی دیگر معتقدند که دولت با اجرای این طرح موفق شد تا حدی از قدرت و نفوذ مالکان بکاهد و نفوذ خود را در روستاها زیاد کند و برای بخش‌های وسیعی از جامعه زارعین و دهقانان هویت، اراده و استقلال مالی فراهم سازد؛ اما نتوانست خصلت اصلی نظام کشاورزی قبلی، یعنی نظامی را که در آن اقلیت مالک با استثمار اکثریت روستانشین از کار کشاورزی سود می‌برد، تغییر دهد.

واکنش‌ها

اجرای برنامه اصلاحات ارضی موجی از واکنش‌ها را در میان مردم، علما و مراجع تقلید بر انگیخت.

مخالفت علما و مراجع

آیت‌الله بروجردی مرجع بزرگ شیعیان مخالف اجرای اصلاحات ارضی در ایران بود و تا قبل از فوت وی، حکومت شاه از پیگیری اصلاحات ارضی به طور موقت دست کشید و نتوانست این طرح را اجرا کند.

اما پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی حکومت مصمم به اجرای طرح در قالب انقلاب سفید شد. روحانیون به دلیل مبهم بودن برنامه و تجویزی بودن آن از سوی استعمارگران، معتقد بودند که این طرح به بخش کشاورزی آسیب خواهد رساند؛ چنانکه این طرح با موازین اسلامی و فتاوای مشهور مراجع تطبیق نمی‌کند و از نظر اثرات اقتصادی، مغایر با توسعه کشاورزی و تأمین منافع مستضعفین است و زمین‌های آباد را به ویرانی و کشاورزی را دچار رکود، عقب‌گرد و ورشکستگی می‌کند و نتیجه آن جز وابستگی به بیگانگان نخواهد بود.

آیت‌الله حکیم از مراجع تقلید در نجف در برابر اصلاحات ارضی موضع‌گیری کرد و آن را غصب اموال مردم عنوان کرد. امام خمینی با نفس اصلاحات ارضی مخالف نبود؛وی اصول انقلاب سفید و رفراندوم برای آن را مغایر قانون اساسی عنوان کرد و در مواقع مختلف با صدور بیانه‌ای تند، به این طرح واکنش نشان داد و در مناسبت‌های مختلف با خائن خواندن رژیم پهلوی، به پشت پرده این اصلاحات و نتایج زیان‌بار آن اشاره کرده و آن را در راستای منافع آمریکا قلمداد کرد. امام خمینی علاوه بر آنکه مالکیت بزرگ را که سبب ظلم به مردم می‌شد، غیر شرعی می‌دانست این اقدام حکومت را خالی از حسن نیت دانسته و اجرای آن را در آن شرایط، راه درستی نمی‌دانست.

برخی از علما و مراجع دیگر نیز با طرح انقلاب سفید که اصلاحات ارضی از اصول آن به شمار می‌رفت به مخالفت پرداختند. آیت‌الله گلپایگانی در اطلاعیه‌ای آن را غیر قانونی و غیر صحیح دانست. آیت‌الله شریعتمداری نیز آن را خطری بزرگ برای جهان اسلام معرفی کرد. آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله خوانساری در اطلاعیه‌ای نگرانی شدید روحانیون را به اطلاع مردم رساندند. و حتی آیت‌الله خوانساری در یک اعلامیه شدیداللحن، شرکت در انتخابات را حرام اعلام کرد. آیت‌الله خویی آن را حرکتی علیه قانون مقدس اسلام و مواد صریح قانون اساسی و مصالح ملت عنوان کرد.

جریان‌های اسلام‌گرا

جریان‌های اسلام‌گرا به رهبری روحانیت از مخالفان سرسخت این اصلاحات به‌شمار می‌رفتند. مهمترین آنها فدائیان اسلام، انجمن مدرسین، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و حزب مؤتلفه اسلامی بودند. گروه‌های مذهبی، این طرح را به دلیل آنکه اقدامی خودجوش و خوداتکا نبود و از خارج دیکته شده بود مورد انتقاد قرار داده و آن را مخالف با مبانی فقهی و شرعی معرفی نمودند و ماهیت آن را ماهیتی کمونیستی تصور می‌کردند.

همچنین به اعتقاد برخی از این مخالفان، اصلاحات ارضی و نحوه مالیات‌گیری به عنوان پدیده‌های ضداسلامی تلقی می‌شدند؛ زیرا آنها به نحو غیر مشروعی مسلمانان مؤمن را از درآمدها و دارایی‌های عادلانه خود محروم کرده و کارمندان فاسد دولت و آنهایی را که در اطراف شاه قرار گرفته‌اند، ثروتمند می‌ساخت.

حزب نهضت آزادی یکی دیگر از مخالفان طرح اصلاحات ارضی بود. این حزب پس از صدور بیانیه‌ای در کنار روحانیت قرار گرفت؛ هرچند اصل اصلاحات ارضی به عنوان یکی از ارزش‌ها و سرمایه‌های حیاتی برای حرکت ملت‌ها، مورد قبول آنها بود؛ اما اجرای آن بدین شکل را تصنعی و فرمایشی دانسته و اجرای آن را در مسیر عوام فریبی و استفاده‌های نامشروع قلمداد کردند.

احزاب و جریان‌های چپ و ملی‌گرا

احزاب و جریان‌های چپ مانند حزب توده، سازمان مجاهدین خلق و سازمان چریک‌های فدایی علی‌رغم آنکه اصلاحات ارضی اصولا بخشی از بن‌مایه نظری آنها در سطح جهان بود، با اصلاحات ارضی و انقلاب سفید به خاطر نامشروع بودن حکومت و مجریان این ایده به مخالفت برخاستند.

حزب توده برنامه اصلاحات ارضی شاه را فاقد هرگونه محتوای جدی و در جهت تحکیم منافع مالکان و سیاست‌های امپریالیسم معرفی می‌کرد؛ اما پس از خوب شدن روابط ایران با شوروی به اتخاذ مواضع مثبت نسبت به این طرح پرداختند و وظیفه مردم ایران را کمک به رفع جنبه‌های منفی آن عنوان کردند. برخورد و جبهه‌گیری‌های حزب توده با اصلاحات به شدت تحت تأثیر جناح‌بندی درون حزبی و ارتباط آنها با شوروی بود.

جبهه ملی به عنوان نماد اصلی جریان‌های ملی‌گرا، حزب ایران و حزب پان ایرانیست با اصل مفاد انقلاب سفید و اصلاحات ارضی موافق بودند؛ اما از رژیم دیکتاتوری حاکم و مجریان انجام این اصلاحات اعلام نارضایتی می‌کردند. علل مخالفت جبهه ملی با این اصلاحات بیشتر به علت مخالفت با دولت علی امینی بود. و تنها هدف آنها دست یابی به آزادی انتخابات، آزادی مطبوعات و اجتماعات بود از این رو به علت دیکتاتوری حاکم و عدم تحقق خواسته‌هایشان به مخالفت با طرح برخاستند.

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی