آیه ۷ سوره ابراهیم
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | ابراهیم |
| شماره آیه | ۷ |
| جزء | ۱۳ |
| اطلاعات محتوایی | |
| درباره | اثرات شکر نعمت و کفر نعمت |
آیه ۷ سوره ابراهیم صریح‌ترین آیه قرآن در بیان تأثیر شُکر نعمت است و آن را موجِب تداوم نعمت‌ها دانسته و کفرِ نعمت را زمینه‌ساز عذاب شدید خداوند می‌خواند.
بنابر گفتاری از امام صادق(ع)، شکر نعمت دوری‌جستن از حرام و گفتن «الحمدللّه رب العالمین» است. شکر را دارای مراحلی دانسته‌اند: مرحله نخست، اندیشیدن به بخشندۀ نعمت و ایمان و آگاهی نسبت به او، مرحله دوم شکر زبانی و مرحله سوم شکر عملی است که با استفاده از نعمت خداوند در مسیر طاعت الهی تحقق می‌یابد.
کفران نعمت با شکرنکردن یا استفاده نعمت در راه معصیت تحقق می‌یابد. سِزای کفر نعمت را گرفتن نعمت یا کم‌شدن آن دانسته‌اند. سزای کفرِ نعمت، پس از مرگ نیز خواهد بود.
معرفی و متن آیه
آیه ۷ سوره ابراهیم را مهم‌ترین و صریح‌ترین آیه قرآن در مورد شکر نعمت و یا کفران آن دانسته‌اند.[۱]
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ۖ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ
و پروردگارتان اعلام کرد که اگر مرا سپاس گویید، بر نعمت شما می‌افزایم و اگر کفران کنید، بدانید که عذاب من سخت است.
آیه ۷ سوره ابراهیم
در مورد خطاب آیه دو احتمال داده شده است: اولین احتمال اینکه خطاب آیه به همه مردم بوده باشد.[۲] براساس احتمال دوم، آیه به مانند آیات قبل، دنباله کلام موسی(ع) به بنی‌اسرائیل باشد[۳] که کلام خداوند را به آن‌ها یادآوری می‌کند.[۴] به اعتقاد مفسران، اگر آیه، کلام موسی(ع) باشد نیز نشان از یک قاعده کلی و سنت الهی دارد[۵] که به عنوان اصلی سازنده برای انسان‌ها در قرآن آمده است.[۶]
از امام علی(ع) نقل شده که وقتی آغاز نعمت‌ها به شما رسید، با ناسپاسی دنباله آن را قطع نکنید.[۷] شعری منسوب به مولوی وجود دارد که برداشتی از آیه ۷ سوره ابراهیم است:
این بیت شعر به شهرت بسیاری رسیده و امروزه به عنوان ضرب المثل استفاده می‌شود.[۹]
شَوَد نِعمت زِ شُکر نعمت افزون[۱۰]
مشهور مفسران معتقدند شکر بر نعمت، موجب تداوم و ادامه‌داشتن نعمت‌ها خواهد داشت.[۱۱] مَغنیه نویسنده تفسیر الکاشف معتقد است مقصود از زیاد شدن نعمت، زیادی نعمت در آخرت است.[۱۲] امام سجاد(ع) در وصیت به فرزندان خود گفت که خداوند را بخاطر نعمت‌هایی که به تو داده شکر کن و فردی که از تو سپاسگزاری می‌کند را نعمتی بده؛ زیرا اگر شکرگزار باشی نعمت از تو قطع نمی‌گردد. اما اگر کفران نعمت کردی روزی‌ها را از دست می‌دهی. امام در ادامه آیه ۷ ابراهیم را خواند.[۱۳]
امام صادق(ع) در روایتی شکر نعمت را دوری جستن از حرام و تمام شکر را به گفتن الحمد لله رب العالمین دانسته است.[۱۴] در روایت دیگری نقل شده که هر نعمتی که خدا به بنده‌ای دهد، آن بنده با قلبش آن‌را بشناسد و با زبان خود آشکارا خدا را سپاس گوید، تا سخنش تمام شود، خدا فرمان افزایش نعمت برای او می‌دهد.[۱۵]
سئوال کردند از معنی لئن شکرتم لازیدنکم گفت: هرکه شکر نعمت حق تعالی کند نعمتش زیادت شود و هرکه شکر منعم کند محبتش و معرفتش افزون گرداند.[۱۶]
برای شکر مراحلی نیز گفته شده است:
- نخستین مرحله اندیشیدن به بخشنده نعمت و ایمان و آگاهی نسبت به او است.[۱۷]
- شکر زبانی، مانند گفتن «الحمد لله».[۱۸]
- شکر عملی که استفاده از نعمت خداوند در مسیر طاعت الهی.[۱۹]
سنایی شاعر مشهور فارسی زبان پیرامون فزونی نعمت بوسیله شکر چنین سروده است:
کفر نعمت و عذاب
مفسران به این نکته توجه داده‌اند که در آیه ۷ سوره ابراهیم به صراحت می‌گوید نعمت را در صورت شکر افزایش می‌دهد اما در مورد کفران نعمت نمی‌گوید مجازات می‌کنم بلکه تنها می‌گوید عذاب من شدید است.[۲۱]ملاصدرا علت این تفاوت در تعبیر و بکار نبردن «لاعذبنّکم» در برابر «لأزیدنّکم» را شیوه کریمانه خداوند و مراعات ادب در خطاب و استفاده از تعبیر نیکو و خوشایند دانسته است. [۲۲] آلوسی نیز در تفسیر روح المعانی تصریح کردن به تحقق وعده‌های خوب و با کنایه و غیر مستقیم سخن گفتن از تهدید و عذاب را عادت کریمان برشمرده و همین را سرّ تعبیر نکردن به «لأعذبنکم» به جای «إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ» برشمرده است. [۲۳]
مقصود از کفر را به‌جهت قرار گرفتن تعبیر (لَئِنْ کَفَرْتُمْ) در مقابل کلمه (لَئِنْ شَکَرْتُمْ)، کفران نعمت دانسته‌اند و نه کفر به معنی بی‌دینی.[۲۴] کفران نعمت می‌تواند با شکرنکردن[۲۵] درست استفاده نکردن و یا استفاده نعمت در راه معصیت تحقق یابد.[۲۶] سزای کفر نعمت را در گرفتن یا کم‌شدن نعمت دانسته‌اند.[۲۷] سزای کفر نعمت پس از مرگ بیشتر خواهد بود.[۲۸]
شاعری از بین رفتن نعمت به‌جهت شکرنکردن را به‌صورت شعر چنین سروده است:
سید علی خامنه‌ای ضمن تعریف سنت الهی به قانون، این آیه را در بردارنده دو سنت از سنت‌های الهی برشمرده است. وی بر این باور است که اگر شکر نعمت شد نتیجه‌اش «لَاَزیدَنَّکُم» است و اگر کفران نعمت شد و از نعمت استفاده نشد یا بد استفاده شد و از آن سوء استفاده شد «اِنَّ عَذابی لَشَدِید»؛ بر آن مترتّب خواهد.[۳۰]
پانویس
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۲۶۳.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۳۶۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۶۱.
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۷۹.
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۷۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۷۵.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۴۷۰، حکمت ۱۴.
- ↑ «شکر نعمت نعمتت افزون کند از کیست؟»، سایت موج‌باز
- ↑ «شکر نعمت نعمتت افزون کند»، تحول فردی.
- ↑ صفی علیشاه، بحرالحقایق- بخش ۴۶۶، الجود»، سایت گنجور
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۴۲۷.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۴۲۷.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۰۱.
- ↑ کلینی، الکافی ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ کلینی، الکافی ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ عطار، «تذکرة الأولیاء، ذکر ابوالقاسم نصر آبادی رحمه الله»، سایت گنجور
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۷۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۶، ص۲۶۳.
- ↑ فضل الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۳، ص۸۳.
- ↑ سنایی، «دیوان اشعار، قصاید، قصیدهٔ شمارهٔ ۲»، سایت گنجور
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۷۵.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۱۴۴.
- ↑ آلوسی، تفسیر روح المعانی، ج۷، ص۱۸۱.
- ↑ نجفی خمینی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۸، ص۳۲۲.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۲۶۸.
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۸۰.
- ↑ صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۶.
- ↑ صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۶.
- ↑ امیر شاهی، «دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۱۰۹»، سایت گنجور.
- ↑ «بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه»، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=50545 دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای
منابع
- آلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی، بی تا، بی جا، بی نا.
- امیر شاهی، «دیوان اشعار، غزلیات، شمارهٔ ۱۰۹»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- سنایی، «دیوان اشعار، قصاید، قصیدهٔ شمارهٔ ۲»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- «شکر نعمت نعمتت افزون کند از کیست؟»، سایت موج‌باز، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- «شکر نعمت نعمتت افزون کند»، تحول فردی، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عطار، «تذکرة الأولیاء، ذکر ابوالقاسم نصر آبادی رحمة الله»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۲ش.
- فضل الله، سید محمد حسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، نشر بیدار، قم، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
- نجفی خمینی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?sid=14&npt=7&aya=7 دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای