قاضی سعید قمی

قاضی سعید قمی

طبیب، حکیم، عارف و شاعر عصر صفوی
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۱۰۴۳ قمری
زادگاه	قم
تاریخ وفات	۱۱۰۳ قمری
محل دفن	قم، در نزدیک قبر علی بن بابویه قمی
اطلاعات علمی
استادان	رجبعلی تبریزی • ملامحسن فیض کاشانی • عبدالرزاق لاهیجی
محل تحصیل	قم • اصفهان
تألیفات	کلید بهشت • اسرار العبادات • تعلیقات علی اثولوجیا • رسالة حقیقة الصلوة و ...
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	طبیب رسمی دربار • قاضی قم

قاضی سعید قمی، (۱۰۴۳ق ـ ۱۱۰۳ق) طبیب، حکیم، عارف، شاعر و عالم شیعی در عصر صفوی. اکثر آثار به جا مانده از قاضی سعید در شرح احادیث است. همچنین همه آثار او به استثنای کلید بهشت و اسرار الصنایع به زبان عربی نگاشته شده است. او به فارسی و عربی شعر می‌سروده و آثارش آکنده از آیات و روایات و کلمات عرفا، حکما، متکلمان، مفسران و محدثان است.

شرح توحید الصدوق، کلید بهشت، اسرار العبادات و مکاتبات فیض و قاضی سعید قمی از جمله آثار اوست.

معرفی

قاضی سعید در ۱۰۴۳ق / ۱۶۳۳م در قم به دنیا آمد. بخش زیادی از زندگی خود را در همان شهر به تدریس گذراند و در سال ۱۱۰۳ق/ ۱۶۹۱ در همان جا از دنیا رفت. او در اصفهان شاگرد رجبعلی تبریزی بود، اما به شاگردی ملامحسن فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی نیز درآمد. وی از برجسته‌ترین نمایندگان عرفان شیعه امامی است.

او از علمای عصر صفوی است که در جوانی بر فنون طب و حکمت و فقه دست یافت. وی، مدتی طبیب رسمی دربار و دو دوره قاضی قم بود و از این رو به لقب قاضی ملقب شد. در فاصله دو دوره قضاوت، مدتی را در حبس و تبعید گذراند. قاضی سعید، آثار خود را در قم و اصفهان تألیف کرد. دغدغه اصلی او، حل اخبار مشکل و تطبیق شریعت و عرفان و حکمت بود. مدفن او در شهر قم, در حوالی حرم حضرت معصومه(س) است.

استادان

قاضی سعید، طب را از پدرش، حکمت را از مولی رجبعلی تبریزی (۱۰۸۰) در اصفهان و علوم دینی و عرفان را از ملامحسن فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق) فراگرفت. این که قاضی سعید نزد ملاعبدالرزاق لاهیجی (م ۱۰۵۱ق) حکمة الاشراق خوانده باشد، مورد اختلاف است.

افندی در ریاض العلماء و به نقل از وی صاحب روضات الجنات و طرائق الحقائق وی را شاگرد فیاض به حساب آورده‌اند. هانری کربن و سید جلال الدین آشتیانی نیز قاضی سعید را از شاگردان درس اشراق فیاض دانسته‌اند.

اما از آثار قاضی سعید -به رغم تصریح بر شاگردیش در محضر رجبعلی و فیض- تلمذ در محضر صاحب شوارق به دست نمی‌آید. به علاوه ولادت قاضی تنها دو سال قبل از وفات فیاض اتفاق افتاده است، چگونه این طفل دوساله به درک محضر استاد فیاض نائل آمده است؟ همچنین، قاضی سعید در فلسفه بیشتر از مولی رجبعلی متأثر است تا از فیض.

آثار

از قاضی سعید آثار فراوانی به جا مانده است. اکثر آثار وی در شرح احادیث است. همچنین همه آثار وی به استثنای کلید بهشت و اسرار الصنایع به زبان عربی نگاشته شده است. به فارسی و عربی شعر می‌سروده و آثارش آکنده از آیات و روایات و کلمات عرفا، حکما، متکلمان، مفسران و محدثان است. به دست آوردن ترتیب زمانی آثار قاضی سعید کمی دشوار است، چراکه ظاهراً جمعی از این آثار را در عرض هم می‌نگاشته است. روح حاکم بر آثار او عرفانی و صوفی‌منشانه است، هرچند قالبی که برای تألیف انتخاب کرده، غالباً قالب فلسفی است.

آثار قاضى سعید را از حیث انتشار به چهار قسم مى توان تقسیم کرد: آثارى که با طبع حروفى منتشر شده است، آنچه که با چاپ سنگى طبع شده، آثار خطّی، آثار مفقود و نامشخّص.

• آثاری که به طبع حروفی رسیده است:

1. کلید بهشت، تصحیح و تعلیق سید محمّد مشکوة، تهران ۱۳۵۶ق؛ این کتاب مختصر، دربارۀ مبدأ و معاد است و به زبان فارسی و نزدیک به فهم عامه، به دور از اصطلاحات و با رعایت جمع بین شریعت و فلسفه نگارش یافته است.
2. اسرار العبادات، تصحیح سید محمّد باقر سبزواری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
3. تعلیقات علی اثولوجیا، با تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۵۶؛این تعلیقات بر چهار میمر (مقاله) اوّل از ده میمر اُثولوجیا و ناظر به تعلیقات شیخ‌الرئیس و متأثر از مبانی حکمت متعالیه است.
4. شرح توحید الصدوق، ۳ج، تصحیح و تعلیق دکتر نجفقلی حبیبی، تهران ۱۳۷۳
5. مکاتبات فیض و قاضی سعید قمی، به کوشش مدرس طباطبایی، تهران ۱۳۵۲؛ از قاضی سعید دو نامه به استادش فیض کاشانی و پاسخی از فیض کاشانی منتشر شده است. قاضی سعید در این نامه‌ها از فیض، تمنای هدایت به وادی عرفان و سلوک را کرده است.

• آثاری که با طبع حجری منتشر شده است:

1. رسالة حقیقة الصلوة (مقالة التوحید)؛ این رساله مختصر در سال ۱۰۸۴ در قم تألیف شده و در حاشیه شرح الهدایة الاثیریة صدرالمتألهین شیرازی به طبع رسیده است (تهران ۱۳۱۳ق). چکیده رساله این است که حقیقت و روح صلوة، توحید ذات و اسماء و صفات و افعال است و بس.
2. الاربعین فی شرح الاحادیث المشکله (تألیف بین سال‌های ۱۰۷۹ تا ۱۰۹۱)، تصحیح عیسی علی آبادی، با مقدمه سید نصرالله تقوی، تهران۱۳۱۵ق؛ این کتاب مهم‌ترین کتاب قاضی سعید پس از شرح توحید است. جمیع نسخ به جا مانده از این کتاب ناقص و شامل یک مقدمه و ۲۶ حدیث است.

• آثار خطّی که هنوز به چاپ نرسیده است:

1. الاربعینیات لکشف انوار القدسیات؛ مجموعه‌ای از ده یا یازده رساله که قاضی سعید قبلاً آنها را مستقلاً تصنیف کرد و سپس تصمیم به الحاق آنها در مجموعه اربعینیات گرفت. این مجموعه در ردیف آخرین اثر قاضی محسوب می‌شود. وی در نظر داشت در این مجموعه چهل رساله جمع‌آوری کند که عمرش کفاف نداد. رسائل این مجموعه عبارتند از:
   • رساله روح الصلوة، تفصیل رساله حقیقة الصلوة سابق الذکر؛
   • رسالة اشارة و بشارة فی حقیقة الاختلاف الواقع فی القرآت السبع (۱۰۸۹قم)؛
   • الفوائد الرضویه فی شرح حدیث سؤال رأس الجالوت من الامام علی بن موسی الرضا(ع) فی حقیقة الکفر و الایمان؛
   • مرقاة الاسرار فی بیان ربط الحادث بالقدیم و حدوث العالم (۱۰۸۴قم)؛
   • النفحات الالهیه و الخواطر الالهامیه (۱۰۸۴قم)؛
   • الانوار القدسیه فی تحقیق الهیولی و الصورة (۱۰۸۵قم)؛
   • المقصود الاسنی فی تحقیق ماهیة الحرکة و وجودها (۱۰۸۸قم)؛
   • الحدیقة الوردیة فی السوانح المعراجیه؛
   • رسالة البرهان القاطع و النور الساطع، ترجمه رساله استادش مولی رجبعلی تبریزی از فارسی به عربی؛
   • الطلایع و البوارق فی تحقیق ان لکل حقیقة من الحقائق الامکانیة صورة و انّ احسنها الصورة الانسانیة (البوارق الملکوتیه)، این رساله مفصل‌ترین رساله مجموعه اربعینات است؛
   • شرح حدیث الغمامة من اعجاز امیرالمؤمنین (ع) (اصفهان ۱۰۹۹).
2. اسرار الصنایع فی فلسفة بعض العلوم, به فارسی (۱۰۸۰).
3. شرح حدیث البساط.
4. بخشی از اشعار قاضی سعید؛ افزون از دویست بیت در تذکره محمّد نصیر نصرت، بیست وهفت بیت در سفینه خوشگوی هندی، نُه بیت در تذکره نصرآبادی، چند بیت در آتشکده آذر.

• آثار مفقود و نامشخص:

1. حاشیه شرح اشارات؛ در ریاض‌العلماء این کتاب به او نسبت داده شده و یادآوری شده است که کامل نیست.
2. شرح توحید صدوق، ج۴؛ شیخ آقابزرگ آن را در کرمانشاه دیده است.
3. دیوان اشعار فارسی و عربی.

آرای فلسفی قاضی سعید

• اصالت ماهیت و فرعیت وجود؛
• نفی وجود ذهنی و علم حصولی نفس؛
• تجرد نفوس نباتی، حیوانی و انسانی؛
• حکم به بطلان تسلسل بدون شرط اجتماع در وجود و ترتب؛
• نفی تجرّد قوه خیالی؛
• نفی حرکت جوهری؛
• اشتراک معنوی وجود میان ممکنات و اشتراک لفظی وجود میان واجب و ممکن؛
• اشتراک لفظی جمیع صفات بین واجب و ممکن و تنزه واجب از عوارض اوصاف موجود؛
• نفی زاید بودن صفات در ذات واجب و نفی عینیت صفات و ذات واجب؛
• رد کردن قول مشائیان و نیز اشراقی‌ها در باب علم خدا؛ علم خدا را حصولی یا حضوری نمی‌داند؛
• فلسفی ندانستن بحث از واجب‌الوجود؛
• خلق جمیع اشیا از عدم؛
• مجازی بودن اطلاق واجب بر خداوند تعالی؛
• سه طبقه دانستن زمان؛ زمان فشرده و متراکم، زمان لطیف، زمان الطف؛
• معنای ویژه توحید افعالی؛ وی، علاوه بر لزوم واحد بودن فاعل، فعل را نیز واحد می‌داند.