تذکرة الاحباب (کتاب)

کتاب تذکرة الاحباب

تَذکرَةُ الأحباب کتابی فقهی و به زبان فارسی نوشته ملا احمد نراقی. وی این کتاب را در تکمیل تحفه رضویه پدرش ملا مهدی نراقی نوشته که درباره مسائل طهارت و نماز بوده و این اثر، دیگر مسائل ابواب عبادات یعنی روزه، زکات و خمس را برای عمل مقلدان بیان کرده است.

درباره مؤلف

احمد بن محمد مهدی بن ابی ذر نراقی، معروف به فاضل نراقی فرزند ملا مهدی نراقی از عالمان شیعه در قرن سیزدهم هجری است. در نراق بدنیا آمد و تحصیلات ابتدایی نزد پدر گذراند به عتبات عالیات سفر کرده و در نزد اساتیدی مانند سید محمد مهدی بحرالعلوم، میرزا مهدی شهرستانی، شیخ جعفر کاشف الغطا و صاحب ریاض تحصیل علم کرد و پس از وفات پدر، مرجعیت عامه مردم را در موطن خویش عهده‌دار شد. ملا احمد تألیفات بسیاری در علوم مختلف اسلامی دارد. وی در سال ۱۲۴۵ق در کاشان درگذشت و بدنش را به نجف منتقل کرده و در حرم امیرالمؤمنین (ع) به خاک سپردند.

زمان نگارش

این کتاب از جمله نخستین آثار و تألیف‌های ملا احمد و تاریخ تألیف آن به سال ۱۲۱۲ق، مقارن آغاز سلطنت فتحعلی شاه قاجار و مصادف با وفات سید مهدی بحرالعلوم می‌باشد. ملا احمد در سنّ بیست و هفت سالگی پس از بازگشت از سفر نجف اشرف که به همراه پدر رفته بود، این کتاب را نگاشته است. پیش از آن، در ابتدا به سال ۱۲۰۸، در نجف اشرف، عین الاصول را تألیف می‌کند و سپس، بر تحفۀ رضویۀ پدر حاشیه می‌زند.

هدف از تألیف

برخی از آثار ملا احمد در تکمیل آثار و مصنّفات علمی پدرش ملا مهدی نراقی بوده است. تذکرة الأحباب نیز در تکمیل تحفۀ رضویه و حاشیۀ آن نگاشته است؛ زیرا آن کتاب در مسائل طهارت و نماز بوده و ملا احمد در تذکرة الأحباب دیگر ابواب عبادات، شامل مباحث روزه، زکات و خمس را برای مقلّدان خود برمی‌شمارد.

محتوای کتاب

فاضل نراقی، تذکره را در سه مقصد نگاشته و هر مقصد، دارای فصل بندی است:

• مقصد اول: در مسائل و احکام روزه.
• مقصد دوم: در بیان زکات و مسائل و احکام متعلّق به آن.
• مقصد سوم: در بیان خمس و احکام و مسائل آن.

زبان و مخاطب کتاب

نگاشتن فقه به زبان فارسی در دورۀ صفویان رواج یافت و با کم رنگ شدن فعالیت حوزه‌های علمیۀ شیعی در ایران، در اواخر عصر صفوی و اوایل عصر قاجار، فقه فارسی نیز در انزوا قرار گرفت. فارسی‌نویسی فقه در عصر صفوی آن قدر به کمال خود رسیده بود که میر داماد کتاب فقهی استدلالی خود شارع النجاة را نیز به زبان فارسی تألیف می‌کند و رساله‌های مختلف تک نگاری در موضوعات نماز جمعه، جهاد و... نیز که عموما استدلالی و پژوهشی بوده‌اند، در این عصر بسیار بروز و ظهور پیدا می‌کنند. پس از یک دوره رکود، ملا مهدی و ملا احمد نراقی با نثر فارسی بسیار شیوا و آراستۀ خود، و به فراخور فهم عامۀ مردم، به دور از زبان تخصّصی علمی، به احیاء فقه فتوایی‌ فارسی روی می‌آورند و آثاری چون أنیس التجّار و تحفۀ رضویه توسط ملا مهدی نراقی و کتاب حاضر و چند کتاب دیگر توسط ملا احمد به منصۀ ظهور می‌رسند. با توجه به فتوایی و غیر استدلالی بودن کتاب، مخاطب آن در وهلۀ نخست عموم مردم و مقلّدان مؤلف هستند، گرچه تنوّع فروعات و نوع بیان آنها، این کتاب را بر هر پژوهشگر فقه پرفایده و مطالعه آن را لازم می‌کند.

ویژگی‌های تألیف

• جامعیت فروعات: همگان از مستند الشیعۀ ملا احمد به عنوان کتابی نسبتا جامع در طرح فروعات فقهی یاد می‌کنند، لکن در تذکره بسیاری از فروعات و مسائل را می‌یابیم که در مستند نیامده است. همچنین خود وی در تذکره از فروعاتی یاد می‌کند و می‌گوید علما متعرّض آن نشده‌اند.

• هم‌خوانی و انسجام: از ارجاع‌هایی که مؤلف به مباحث قبل و بعد می‌دهد، این انسجام و هم‌پارچگی کاملا مشخص می‌شود، به طوری که هر مطلب در جای خودش قرار گرفته و میان بخش‌های مختلف کتاب که نیاز باشد بدان ارجاع داده می‌شود.

• اسلوب و تبویب مناسب: چارچوب و تبویب کتاب در نوع خود مناسب‌ترین اسلوب عرضۀ مباحث فقهی است و می‌توان آن را در فهم مخاطب و دستیابی وی به جزئیات فروعات، مناسب‌ترین روش و اسلوب تا آن زمان و حتّی تا حال دانست. به واقع این اثر می‌تواند الگویی مناسب از طرح فتاوای فقهی باشد، چنانکه به تبع روش پدر در أنیس التجّار داشته است، در ابتدای کتاب فهرستی اجمالی از فصل‌ها و مباحث ذیل هر باب یا مقصد ارائه می‌کند. وی در ارائه این اسلوب از الحدائق الناضرة متأثّر بوده، چنانکه محتمل است که در دریافت اقوال و انظار نیز بدان مراجعه می‌کرده است.

• بیان دیگر اقوال: مؤلف بر خلاف روش پدرش در أنیس التجّار و تحفه، اقوال و نظریات دیگر را، البته اغلب بدون بیان نام اشخاص، ارائه می‌دهد.

• مخالفت با مشهور: مبانی مستحکم فقهی و اصولی نراقی سبب شده در برخی مسأله‌ها، موافق قول مشهور سلوک نکند و بر اساس قول نادر فتوا دهد.

نسخه‌های اثر

بر اساس اطلاعات موجود در فهارس نسخه‌های خطی، چهار نسخۀ زیر شناسائی شده است:

1. نسخۀ کتابخانۀ ملک، تهران، شمارۀ ۸۰۸، تاریخ کتابت آن ۱۲۱۷ بوده و دارای ۱۹۷ ورق می‌باشد.
2. نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکز احیاء التراث الاسلامی، قم، به شمارۀ ۱۶۴۷، تاریخ کتابت آن ۱۲۲۳. و دارای ۳۰۰ صفحه می‌باشد.
3. نسخۀ کتابخانۀ ملّی، تهران، به شمارۀ ۱۶۵۳/ ف، قرن ۱۳، ۱۲۳ برگ.
4. نسخۀ دانشکدۀ حقوق، تهران، به شمارۀ ۳۴۷، مصطفی قلی کاشانی، رمضان ۱۲۳۶، ۹۱ برگ.

تذکرة الاحباب، از سوی ناشران متعددی به چاپ رسیده است. یکی از چاپها با تحقیق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و انتشارات بوستان کتاب در قم منتشر شده است.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• نراقی، ملا احمد، تذکره الاحباب، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‌، ۱۳۸۳ش.
• نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۷ ش.