اعلام الوری باعلام الهدی (کتاب)

در حال ویرایش إعلامُ الوَریٰ بأعلامِ الهدیٰ ، کتابی به زبان عربى، نوشته أمین الاسلام، فضل بن حسن طبرَسى، متوفاى 548 ق، می باشد. طبرسی در این کتاب بر آن بوده است تا موجزی از دیدگاه تاریخی شیعه ، درباره سیره رسول خدا(ص), و تاریخچه زندگی امامان معصوم(ع), به همراه بحث امامت آنها عرضه کند. در ارزش کتاب همین بس که اکثر بزرگانى که پیرامون زندگانى معصومین (ع) قلم زده اند، در بسیارى از ابواب کتاب خود، نام إعلام الورى و طبرسى را به عنوان منبع نقل خود، ذکر کرده‏ اند.

مؤلف این کتاب

امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طَبرسی (م: 548هـ.) از دانشمندان برجسته سده ششم هجری است که به دلیل کتاب تفسیر مهمش با عنوان (مجمع البیان) (تألیف به سال 530هـ.) و (جوامع الجامع) (تألیف به سال 542 در هفتاد سالگی) شهرت دارد.

وی در خراسان می زیسته و از عالمان معتدل شیعی در این دوره به شمار می آید. از دیگر آثار وی می توان به (الاداب الدینیة للخزانة المعینیه) و (جواهر النحو) اشاره کرد. شرح حال مفصل وی, بررسی تفصیلی آثار او و نیز اوضاع زمان وی را مرحوم استاد کریمان در کتاب (طبرسی و مجمع البیان) آورده است.

فصل های کتاب

این کتاب در چهار فصل ترتیب یافته: فصل نخست در سیره پیامبرخدا (ص) و فاطمه زهرا (س); فصل دوم در زندگی و امامت علی بن ابی طالب (ع); فصل سوم در شرح امامت و زندگی امامان معصوم (ع) تا امام حسن عسکری (ع); و فصل چهارم درباره امامت ائمه اثناعشر و امام زمان (ع).

طبرسی در این کتاب بر آن بوده است تا مختصری از دیدگاه تاریخی شیعه را درباره سیره رسول خدا(ص), و تاریخچه زندگی امامان معصوم(ع), به همراه بحث امامت آنها عرضه کند. قاعدتاً چنین متنی می توانسته برای توده های شیعی نگاشته شده باشد که در آن زمان در ایران بسیار گسترده بودند. او معمولا در پایان هر بحثی, بدین نکته اشاره می کند.

انگیزه تالیف

طبرسی کتاب خود را به یکی از شاهان شیعه مازندران با نام علی بن شهریار بن قارن (سلطنت از 511 ـ 534هـ.) از آل باوند اهدا کرده و در مقدمه با ستایش فراوان از وی سخن گفته است. این سلسله, از سلاطین شیعه مذهبِ خطه مازندران بوده و در دورانی طولانی به بسط مذهب شیعه در آن ناحیه کمک کردند.

طبرسی پس از آن با اشاره به این که هر فاضلی که در آستانه وی(امیر مازندران) حاضر نشود, کامل نیست, اشعاری در ستایش او آورده و او را به داشتن دیدگاه و عقیده علوی می ستاید.

سپس می گوید: اکنون که روزگار مرا از خدمت در آستان او عاق کرده, مصمم شدم تا خدمتی به او کنم تا این دوری را جبران کرده باشم. این خدمت چیزی جز تألیف کتاب اعلام الوری به نام او نیست: وی آثار دیگر خود را نیز به نام بزرگان از سادات و شیعه نگاشته است.

اهمیت کتاب

کتاب اعلام الوری در کنار الارشاد مفید و کشف الغمه و روضة الواعظین فتال نیشابوری, از آثار با ارزشی است که از قرن پنجم تا هفتم درباره زندگی چهارده معصوم نگاشته شده و حکم منابع اصلی را در این زمینه دارد. ارزش این کتابها از آن روست که کوشیده اند تا از مصادر و منابع پیشین, شرح حالی برای معصومان ـ علیهم السلام ـ تدارک دیده و در اختیار مسلمانان به ویژه شیعیان قرار دهند. طبیعی است که در کتابها, بیش از هر چیز مراعات حال خوانندگان کتابها می شده است.

اعلام الوری وربیع الشیعه

کتاب اعلام الوری در میان شیعیان جایگاه والایی داشته است. به نظر می رسد که در طی قرون بعد, نسخه ای بدون آغاز از این کتاب به دست کسی افتاده و او بدون آگاهی, آن را به نام ربیع الشیعه به ابن طاووس نسبت داده است. علامه مجلسی که به شباهت میان این دو کتاب توجه داشته, ربیع الشیعه را به کناری نهاده و به درستی, به اعلام الوری اعتماد کرده است. در اصل, کمترین تردیدی درباره اعلام الوری و نسبت آن به طبرسی وجود ندارد.

ویژگی کتاب

ادبیات اعتدالی در این کتاب

باید توجه داشت که طبرسی در دوره ای زندگی می کند که شیعیان گرچه در ایران فراوانند, اما حکومت در بیشتر نقاط در دست اهل سنت است. این مسأله سبب می شد تا نوشته های آنها به صورتی معتدل نگاشته شود تا باعث تحریک دیگران بر ضد شیعه نشود.

افزون بر آن, طبرسی همانند عالمان شیعه هم دوره خود در ایران, مثل عبدالجلیل قزوینی , قوامی رازی شیعه ای معتدل است. به همین دلیل در این کتاب و نیز در تفسیر او آثار این اعتدال را به روشنی درمی یابیم.

به عنوان نمونه در زندگی حضرت زهرا(س) کمترین اشاره ای به برخورد وی با حاکمیت و روابط میان آن حضرت با خلیفه اول و دوم نشده است . وی در بحث دفن امام مجتبی (ع) با آن که اشاره به حضور عایشه و اعتراض وی کرده, اما این خبر را آورده که از اصل قرار نبود تا امام را در کنار جدش پیغمبر دفن کنند, بلکه وی را برای تجدید عهد به آن سمت آوردند و قرار بود تا در بقیع کنار جده اش فاطمه بنت اسد دفن شود .

ساختارمحتوایی

شیوه وی در بحث از زندگانی ائمه, درست مانند ارشاد و سایر آثار, در ابتدا, بیان خصوصیات شخصی, سن و سال تولد و وفات و کیفیت آن و نیز معرفی فرزندان و مدت خلافت و امامت و محل دفن است و به دنبال آن اثبات امامت هر امام با دلایل عقلی و نقلی مطرح می شود. در ادامه, نقلهایی که در معجزات امامان آورده شده و نیز به تناسب بخشی از اخبار زندگی هر امام عرضه می شود.

در این کتاب از سیره رسول اکرم(ص) به تفصیل سخن گفته شده است. همچنین از امام علی(ع) و به طور عمده از فضایل آن حضرت سخن رفته است. در زندگی امام حسین(ع) نیز این تفصیل رعایت شده و بحث عمده مقتل امام حسین(ع) است.

عدم ذکر اسناد احادیث و یا مآخذ

واقعیت آن است که طبرسی بنای یاد از مصادر خود را نداشته و بیشتر کوشیده تا متنی فراهم آورد تا راهبرد شیعیان در شناخت زندگی امامان باشد.

برآورده کردن چنین هدفی, نیازی به ذکر اسناد احادیث و یا مآخذ آنها نداشته است. علاوه بر این, شیوه طبرسی در دیگر آثار او نیز نقل مصادر نیست. به همین دلیل وی بیشتر اخبار کتاب خود را بدون یاد از مآخذ آورده و با عبارت (روی نقلة الاثار) یا (نقلة الاخبار) (جاء فی الاثار), (روی جماعة من اهل السیر), (روی جماعة من اهل التاریخ) مطالب را نقل کرده است.

وی در مواردی که احادیث صحیحی را آورده از ذکر سند نیز خودداری کرده, می نویسد به دلیل (اشتهارها بین نقلة الاثار و اعتمادا علی أن نقلها من کتب محکومة بالصحة عند نقّاد الاخبار) سند را نیز حذف کرده است .

با این حال مواردی وجود دارد که طبرسی نام کتابی را یاد کرده و یا اگر از شخصی نقل کرده, باید اطمینان داشت که کتاب خاصی از آن مؤلف مورد نظر وی بوده است. معمولا وقتی چیزی در این کتاب از شیخ مفید نقل می شود, می توان مطمئن بود که آن را از ارشاد نقل می کند . در کنار آن, مواردی هست که از اشخاصی از مؤلفان نقل کرده, اما به دلیل آن که نام کتاب وی را نیاورده, اطمینان نداریم که از کدام یک از کتابهای او نقل کرده است; مثلا می نویسد: (و ذکر السید الاجل المرتضی فی بعض مسائله…) .

استفاده ازدیگر منابع

در میان منابع وی, چند کتاب وجود دارد که اثری از آنها برجای نمانده است. برخی از آنها, تنها قسمتهای باقیمانده شان, همین چند نقلی است که طبرسی از آنها به دست داده است. نمونه آن کتاب اخبار ابو هاشم جعفری, الرد علی الزیدیه دوریستی, التفهیم ابومحمد حسینی, نوادر الحکمة اشعری قمی, و مهمتر از همه کتاب المغازی ابان بن عثمان احمر است که طبرسی قسمتهای فراوانی از آن را نقل کرده است.

نسخه کتاب

چاپ جدید کتاب با تحقیق مؤسسه آل البیت (ع) در دو جلد عرضه شده که امتیاز آن افزون بر استخراج منابع, فهارس آن است. همچنین این کتاب به همت استاد عزیزالله عطاردی به فارسی ترجمه و منتشر شده است.