تقویم هجری خورشیدی

تقویم هجری خورشیدی یا هجری شمسی، سال‌شماری که در برخی از کشورهای مسلمان از جمله ایران و افغانستان به کار می‌رود. مبدأ این سال‌شمار، هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه است و تعداد روزها و ماه‌های آن بر اساس چرخش زمین به دور خورشید محاسبه می‌شود. هجرت پیامبر در حدود ۲۳ شهریور سال اول هجری خورشیدی (۱ ربیع‌الاول سال ۱۴ بعثت یعنی آغازین سال هجری قمری) اتفاق افتاد.

در ایران این تقویم از سال ۱۳۰۴ش با تصویب مجلس شورای ملی به تقویم رسمی تبدیل شد و بر اساس آن ادارات دولتی و موسسات اقتصادی مکلف به استفاده از تقویم شمسی (خورشیدی) به جای قمری شدند.

تاریخچه

برخی معتقدند تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم الدوله استخراج کرد. او عبارت ۱۲۶۴ شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳-۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبدأ آن هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه باشد. تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف است.

مبدأ سال

مبدا سال هجری شمسی برجی، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.

لحظه تحویل سال، مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، وقتی که خورشید از نیمکره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه که اول برج حمل است، نوروز نامیده شده و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.

مدت سال

سال هجری شمسی برجی، از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵/۲ ثانیه اندازه گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.

مدت سال شمسی حقیقی در دوره‌ای ۵۰ ساله (۱۳۸۵-۱۳۳۵ ه‍.ش) بین ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. توجه داشته باشید این مقدار متفاوت با سال نجومی است که زمین یک دور کامل به دور خورشید می‌گردد و مقدار آن ۳۶۵/۲۵۶۴ شبانه روز معادل ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.

تعداد ماه ها

این تقویم شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام «برج» است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه البروج که خورشید هر سال از آن‌ها عبور می‌کند، نامگذاری شده است. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایرة البروج را به ۱۲ بُرج مساوی قراردادی تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت فلکی‌ای است که خورشید در آن به سر می‌برد. ضمن آنکه به دلیل حرکت زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور می‌زند و برج‌ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌های فلکی گردش می‌کنند. (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است)

از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت بود و همانند ماه قمری،‌گاه پیش می‌آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه روز می‌رسید و به اصطلاح، سال کبیسه می‌شد.

رسمی شدن تقویم هجری خورشیدی در ایران

تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم‌های قدیمی و در امور گمرکات و مالیه ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ تا آنکه در سال ۱۳۲۸ هجری قمری/ ۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدالحسین خان شیبانی وحیدالملک، نماینده تهران در مجلس شورای ملی، طرحی با موضوع قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از تاریخ قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوّب ۲۱ صفر ۱۳۲۹/ ۲ حوت ۱۲۸۹ پذیرفته شد و تقویم هجری شمسی برجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.

روایت دیگری نیز وجود دارد که تقویم هجری شمسی یا تقویم جلالی ابداع عمر بن خیام نیشابوری بوده است. او بنا به درخواست ملکشاه سلجوقی رصدخانه ملکشاهی را ساخت و درصدد اصلاح تقویم موجود بر آمد. تقویم جلالی او که امروزه در میان ایرانیان رواج دارد از چنان اعتباری برخوردار است که تاکنون کمتر به آن ایراد وارد شده است. همچنین گفته‌اند تقویم او از تقویم «گریگوری» دقیق‌تر است. ملکشاه از این روز تاریخ و تقویم جلالی را در کشور ایران استوار ساخت. سال قمری ده روز و شش ساعت و یازده ثانیه کوتاه‌تر از سال شمسی است. با تنظیم تقویم جلالی مقرر شد که هر چهار سال یک روز بر تعداد روزهای سال بیفزایند و سال چهارم را ۳۶۶ روز حساب کنند و پس از هر ۲۸ سال (هفت دوره چهار ساله) به جای آنکه به آخرین ماه سال یک روز بیافزایند این روز را در نخستین دوره بعد یعنی دوره نهم اضافه کنند.

تصویب رسمی شدن تقویم هجری شمسی

در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی برجی، جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج‌های عربی متداول در تقویم برجی به نام‌های فارسی تبدیل شود و نام سال‌ها در دوره دوازده حیوانی رایج نیز متروک شود. پس از بحث‌های فراوان، بالاخره در جلسه ۱۴۸ مجلس شورای ملی ایران در شب سه شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.

متن این قانون بدین شرح بود: قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی (شمسی) - مصوب شب ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی

ماده اول- مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید که از نوروز (۱۳۰۴) تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید:

الف - مبدا تاریخ: سال هجرت حضرت محمد(ص) از مکه معظمه به مدینه طیبه.

ب - آغاز سال: روز اول بهار.

ج - سال: کماکان شمسی حقیقی.

د - اسامی و عده ایام ماه‌ها:

فروردین ۳۱ روز
اردیبهشت ۳۱ روز
خرداد ۳۱ روز
تیر ۳۱ روز
امرداد ۳۱ روز
شهریور ۳۱ روز
مهر ۳۰ روز
آبان ۳۰ روز
آذر ۳۰ روز
دی ۳۰ روز
بهمن ۳۰ روز
اسفند ۲۹ روز

تبصره- در سنین کبیسه اسفند ۳۰ روز خواهد بود.

ماده دوم- ترتیب سال شماری ختاوایغور که در تقویم‌های سابق معمول بوده از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.

این قانون که مشتمل بر دو ماده است در جلسه شب یازدهم ماه فروردین یک هزار و سیصد و چهار شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

رییس مجلس شورای ملی - مؤتمن الملک

ظهور تقویم شاهنشاهی و سقوط آن

در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در ایران مجلسین شورای ملی و سنا در اجلاسی مشترک بر تغییر مبدا تاریخ هجری به شاهنشاهی تاکید کردند و مردم و دولت نیز موظف شدند از این پس تاریخ شاهنشاهی را به جای تاریخ هجری به کار برند. آنان در این اجلاس تصمیم گرفتند تاجگذاری کوروش کبیر در سال ۵۹۹ پیش از میلاد را به عنوان مبدا سال خورشیدی و سر آغاز تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران قرار دهند. به همین مناسبت اول فروردین سال ۱۳۵۵ هجری شمسی آغاز سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی اعلام شده بود.

این عمل رژیم پهلوی به عنوان نوعی دهن کجی به اعتقادات دینی مردم ایران تلاشی برای اسلام زدایی از کشور ایران ارزیابی شد. به همین دلیل بود که امام خمینی در پیام عید فطر سال ۱۳۵۵ به کارگیری این تاریخ را حرام دانستند.

تقویم شاهنشاهی ۵ شهریور سال ۱۳۵۷ شمسی لغو و بار دیگر تقویم شمسی به عنوان تقویم اصلی ایران به رسمیت شناخته شد.

منابع

مبانی تقویم هجری شمسی، مرکز تقویم دانشگاه تهران.
متن قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: سایت تاریخ ایرانی