کاربر:M.abedini/صفحه تمرین

فتوای تحریم تنباکو فتوای تحریم تنباکو در اعتراض به قرارداد انحصاری ۵۰ ساله تنباکو و ماهیت استعمارگونه آن بین دولت ایران و کمپانی انگلیسی رژی صادر شد. مرجع بزرگ شیعیان، میرزا محمدحسن شیرازی، با صدور این فتوا، استعمال تنباکو را در ایران حرام و معادل محاربه با امام زمان (ع) اعلام کرد. علیرغم تلاش‌های استعمار و درباریان برای جلوگیری از انتشار فتوا، این فتوا با استقبال گسترده مردم روبرو شد و باعث شکستن قلیان‌ها در سراسر کشور و حتی حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه گردید. شاه قاجار در ابتدا انحصار داخلی تنباکو را لغو کرد، اما در نهایت با فشار گسترده علما و مردم مجبور به لغو کامل انحصار قرارداد داخلی و خارجی تنباکو گردید.

قرارداد امتیاز تنباکو

به گفته برخی محققان، قرارداد امتیاز تنباکو پس از سفر ناصرالدین شاه قاجار به انگلستان در تاریخ ۲۸ رجب ۱۳۰۷ قمری / ۲۰ مارس ۱۸۹۰م به امضا رسید. این قرارداد شامل ۱۵ ماده بود که دولت ایران با پذیرش شروطی مانند عدم افزایش گمرکی و مجازات خریداران غیرمجاز دخانیات، امتیاز معاملات توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به کمپانی انلگیسی رِژی واگذار کرد.

استعمار فرهنگی و اجتماعی

طبق نقل تاریخ دخانیه، پس از امضای قرارداد تنباکو، کمپانی انلگیسی بیش از دویست هزار نفر از فرنگیان را در مدت هفده ماه در ایران مستقر کرد. ضعف مالی مردم ایران باعث گرایش به فرنگیان و تظاهر به رفتارهای فرهنگی آنها از جمله شراب‌خواری و روزه‌خواری، شد. طبق گزارشات تاریخی، این کمپانی‌ها با ایجاد قمارخانه‌ها، مشروب‌فروشی‌ها، فاحشه‌خانه‌ها، و همچنین ترویج مسیحیت از طریق تأسیس کلیساها و مدارس، به گونه اى غیرمستقیم استعمار و استثمار یک ملت را نشانه گرفت.

آغاز نهضت و استمداد از میرزا شیرازی

با قرار داد تنباکو، واکنش‌های خشمگین مردم به رهبری علما در شهرهای مختلف ایران همچون شیراز، تبریز، اصفهان، مشهد و تهران گزارش شد. علما و مردم پس از بی‌توجهی شاه به درخواست‌هایشان برای لغو امتیاز تنباکو، از میرزا شیرازی استمداد کردند.

میرزای شیرازی صاحب فتوای تحریم تنباکو

دو تلگراف هشدار دهنده

نقل شده که میرزا با آگاهی از خطر استعمار برای امت اسلام در ابتدا تلگرافی نرم و هشداردهنده با رعایت احترام‌ها به شاه فرستاد. پس از ارسال تلگراف، شاه، مشیرالوزاره(کارپرداز ایران در عراق) را برای توجیه میرزا درباره امتیاز تنباکو فرستاد، اما میرزا بر لغو آن اصرار کرد و تهدید کرد که در صورت ناتوانی دولت، خود اقدام به لغو امتیاز خواهد کرد. به گزارش منابع تاریخی، بی توجهی شاه به تلگراف اول، میرزا را بر آن داشت تا تلگراف دوم را با لحنی تندتر ارسال کند، که پاسخ‌های منفی شاه به نامه میرزا و اعتراضات مردم، منجر به شکل‌گیری تفکر مقاومت منفی و افزایش صحبت‌ها درباره تحریم در برخی مناطق شد.

حکم تاریخی

بی اعتنایی شاه به دو تلگراف میرزای شیرازی سرانجام، میرزا را بر آن داشت که حکم تحریم تنباکو را به شیوه‌ مؤثرتری صادر کند. متن حکم به شرح زیر بود:

فتوای میرازی شیرازی به تحریم تنباکو

«بسم الله الرحمن الرحیم

الیوم استعمال تنباکو و تُتُن بِاَیِّ نَحوٍ کَان در حکم محاربه با امام زمان(ع) است.

حَرَّرَهُ الأقَلُّ مُحَمَّدحَسَنِ الحُسَینِی

حوزه تاثیر فتوا

حکم میرزا به سرعت در سراسر شهرها و روستاهای ایران پخش شد و مردم قلیان‌ها را شکستند. طبق گزارشات متعدد، در حرمسرای ناصرالدین شاه، خواجه‌ها و غلامان قلیان‌ها را از بین بردند، و زنان حرم ناصرالدین شاه از آوردن قلیان برای شاه سر باز زدند. نفوذ حکم، چنان بود که حتی افراد غیرمذهبی نیز از آن پیروی کردند.

تلاش استعمار برای جلوگیری از انتشار حکم

استعمار انگلیس و درباریان برای جلوگیری از انتشار حکم میرزا شیرازی به حیله و فریب متوسل شدند و شایعه به جعلی بودن فتوا داده‌اند، اما وقتی این شایعه تأثیری نداشت، شاه و درباریان برای ایجاد اختلاف میان علما، افرادی را به نزد علمای ایران و نجف فرستادند تا با گرفتن فتوا از آنها، حکم میرزا را بی‌ اثر کنند، اما در این تلاش نیز ناکام ماند..........دولت برای حل مشکل، جلسه‌ای با علما برگزار کرد، علما موظف شدند مواد امتیازنامه را بررسی کنند و هرگونه تعهد یا شرطی را که دولت بر خلاف منافع ملت و احکام شریعت پذیرفته است، اصلاح دهند. با بررسی اولین ماده از قرارداد امتیاز آن را برخلاف احکام اسلام و مخالف با آیه «الناس مسلطون على اموالهم» دانستند.

لغو امتیاز داخلی ایران

پس از دو هفته از صدور حکم تحریم و ناکامی در مقابله با علما و مردم، شاه و درباریان تصمیم به لغو انحصار توتون و تنباکو در داخل ایران گرفتند، اما صادرات و واردات دخانیات ایران همچنان با شرکت کمپانی برقرار بود. علما خواستار لغو کامل امتیاز و قطع ارتباط خارجی شدند و توجیه دولتیان مبنی بر لغو انحصار امتیاز، مستلزم پرداخت غرامت سنگین را نپذیرفتند، علما به میرزای شیرازی پیام دادند که امتیاز خارجی همچنان برقرار است و از او خواستند تکلیف را روشن کند. میرزا پس از تشکر از لغو امتیاز داخلی، خواستار قطع کامل مداخلات خارجی در مسئله تنباکو شد.

انتشار یک شایعه

منابع مختلف نقل کردند که در تهران اعلامیه‌ای بدون امضا و منتسب به میرزا حسن آشتیانی منتشر شد که اگر تا ۴۸ ساعت امتیاز تنباکو لغو نشود، مردم آماده جهاد شوند. با انتشار شایعه، مردم سلاح تهیه کردند و مقامات خارجی پس از درخواست کمک از دولتیان عده ای شبانه با پوشش لباس زنانه به خارج از شهر فرار کردند و عده ای دیگر پنهان شدند. به گفته برخی محققان، در این وضعیت، رئیس کمپانی دو گزینه برای امین‌السلطان مطرح کرد: لغو امتیاز و پرداخت خسارت یا لغو تحریم و آرام کردن مردم که شاه و امین‌السلطان گزینه دوم را انتخاب کردند.

تبعید میرزای آشتیانی و اعتراضات مردم

در منابع مختلف نقل شده که شاه برای وادار کردن علما به ویژه میرزای شیرازی به لغو تحریم تنباکو، حکم تبعید میرزا آشتیانی را صادر کرد و از او خواست یا مردم را به کشیدن قلیان تشویق کند یا تهران را ترک کند. میرزا آشتیانی که نقض حکم میرزای شیرازی را ناممکن می دانست خروج از تهران را انتخاب کرد.

با شنیدن خبر مهاجرت آشتیانی، تهران یکپارچه تعطیل شد و مردم با پیشتازی روحانیت به خانه او رفته و با شعارهای تند به سمت میدان ارگ سلطنتی حرکت کردند. سرانجام دربار قاجار در ۱۶ جمادی الاولی ۱۳۰۹ق درخواست میرزا آشتیانی مبنی بر لغو کامل امتیاز را قبول کرد. اما مردم به گفته‌های دربار اعتماد نکردند و به درخواست میرزا آشتیانی مردم در مسجد جامع تجمع کردند و ختم غائله را مشروط به لغو کلیه امتیازهای خارجی کردند.

لغو کامل امتیازات داخلی و خارجی

شاه که به ناچاز تسلیم اعتراضات مردمی شده بود، خواسته‌های میرزای آشتیانی را پذیرفت و از سفیر انگلیس خواست که لغو انحصار را رسمی اعلام کند. رئیس کمپانی انگلیسی نیز با صدور اعلامیه‌ای امتیاز دخانیات را لغو کرد.

میرزای شیرازی برای جلوگیری از هرگونه نیرنگ در لغو تحریم‌ها، با ارسال دو پیام به میرزا آشتیانی خواستار اطمینان از لغو کامل دخالت خارجی در امور ایران شد. او تأکید کرد که هیچ‌گونه تغییر یا تبعیضی در این زمینه نباید باشد و اعلام کرد که تا زمانی که جزئیات مشخص نشود، اجازه لغو تحریم‌ها را نخواهد داد. در نهایت، پس از ۵۵ روز، در روز سه شنبه ۲۵ جمادی الثانی ۱۳۰۹ق / ۶ بهمن ۱۲۷۰ش حکم تحریم با استناد به میرزای شیرازی توسط علما لغو شد.