آیه ۹ سوره نجم
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | نجم |
| شماره آیه | ۹ |
| جزء | ۲۷ |
| اطلاعات محتوایی | |
| درباره | بیان آخرین و مهمترین مرحله معراج پیامبر اکرم(ص) |
آیه ۹ سوره نجم بیانگر واپسین و مهمترین مرحله معراج پیامبر اکرم(ص) است؛ جایگاهی که هیچ فرشته و پیامبری پیش از آن به آن نرسیده بود. در این آیه، نزدیکی پیامبر اکرم(ص) با خداوند با عبارت «قَابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَیٰ؛ بهاندازه فاصله دو کمان یا نزدیکتر» توصیف شده است. «قَابَ قَوْسَینِ» به معنای مقدار فاصله بین دو سر یک کمان، بهعنوان کنایهای از شدت نزدیکی معنوی میان پیامبر و خداوند تلقی شده است. برخی محققان بر این باورند که قوسی که در ساختار محراب دیده میشود، برگرفته از همین تعبیر قرآنی است.
در منابع آمده است که پیامبر اکرم(ص) تحت تأثیر جَذبه معنوی این دیدار، دگرگونی خاصی را تجربه کرد. روایات متعددی از اهلبیت(ع) نقل شده که این آیه را به شهود باطنی ویژهای برای پیامبر اکرم(ص) نسبت به ذات الهی تفسیر کردهاند. شماری از مفسران شیعه از جمله شیخ طوسی و طبرسی این آیه را در ارتباط با فاصله میان پیامبر اسلام و جبرئیل دانستهاند. مکارم شیرازی علت این برداشت را نگرانی از ایجاد تصور جسمانیت برای خداوند عنوان کرده و با رد آن، نقدهایی بر چنین رویکردی ارائه داده است.
﴿فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى ٩﴾ [نجم:9]|﴿تا [فاصلهاش] به قدر [طول] دو [انتهای] کمان یا نزدیکتر شد ٩﴾
مفهومشناسی
واژه «قاب» بهمعنای اندازه و «قوس» به کمانِ تیراندازی تعبیر شده است. بر این اساس، عبارت «قَابَ قَوْسَیْن» بهمعنای فاصله بین دو سر یک کمان دانسته میشود.[۱] در تفسیر مجمع البیان روایتی نقل شده که پیامبر اکرم(ص) این فاصله را به اندازه دو ذِراع دانسته است؛[۲] «ذراع» فاصلهای است از آرنج تا نوک انگشتان دست، که حدود ۴۵ سانتیمتر برآورد میشود.[۳]
تفسیر رایجِ «قُرب» در این آیه، نزدیکی معنوی است؛ یعنی پیامبر اکرم(ص) در مسیر تکامل روحی، به مقامی رسید که از آن با تعبیر «قَابَ قَوْسَینِ» یاد شده است.[۴] بنابراین، این عبارت، نوعی کنایه برای بیان شدت نزدیکی در یک شهود باطنی تلقی میشود، نه نزدیکی مکانی و جسمانی.[۵] در واقع، خداوند برای فهم بهتر این قُرب معنوی، از یک معیار عرفی استفاده کرده است.[۶] از دیدگاه مفسران، این مقام هرگز به نزدیکی فیزیکی دلالت ندارد؛ زیرا خداوند جسم نداشته و مفهوم قرب مکانی برای او قابلتصور نیست.[۷]
برخی پژوهشگران نیز بر این باورند که ساختار قوسیِ محراب، برگرفته از همین تعبیر قرآنی «قَابَ قَوْسَیْن» است.[۸]
منزلتی برای پیامبر
آیه ۹ سوره نجم، بیانگر واپسین[۹] و مهمترین مرحله معراج پیامبر اکرم(ص) دانسته شده است؛[۱۰] مرحلهای که پیامبر در آن، به جایگاهی دست یافت که هیچ فرشته و پیامبری پیشتر به آن نرسیده بود.[۱۱] در منابع آمده است که پیامبر اسلام(ص) فوقالعاده تحت تأثیر جذبه معنوی این دیدار قرار گرفت.[۱۲] عبدالقادر گیلانی، عارف و شاعر مسلمان، این جایگاه را چنین توصیف کرده است:
از نگاه عارفان، سفر پیامبر(ص) در معراج، حرکتی صعودی بود از مراتب نازل هستی تا والاترین جایگاه آن، و آیات ۸ و ۹ این سوره، نشانهای از این سیر معرفتی و باطنی بهشمار میرود.[۱۴] جمالالدین عبدالرزاق، شاعر مسلمان قرن ششم هجری، این معنا را چنین بیان کرده است:
برخی عالمان، مقام «أَوْ أَدْنَى» را مرحلهای فراتر از «قَابَ قَوْسَيْن» دانستهاند؛ جایی که شهود و قرب معنوی به اوج میرسد.[۱۶] از نگاه عرفانی، «قَابَ قَوْسَيْن» تجلی مقام «واحدیت» خداوند است و «أَوْ أَدْنَى» ناظر به مقام «احدیت» ذات الهی.[۱۷] برخی مفسران نیز آیه ۹ را در پیوند با مفاهیم فلسفیِ «وجوب» و «امکان» تحلیل کردهاند و معتقدند که پیامبر اسلام در این مرحله، به عالیترین مرتبه امکان وجودی دست یافت.[۱۸]
اشاره به فاصله میان پیامبر با خداوند
برخی از مفسران شیعه همچون مکارم شیرازی،[۱۹] سید محمدتقی مدرسی[۲۰] و جوادی آملی،[۲۱] آیه ۹ سوره نجم را بیانگر رابطه عمیق و خاص میان پیامبر اکرم(ص) و خداوند دانستهاند. براساس روایات متعدد از اهلبیت(ع)، منظور از این آیات، نوعی شهود درونی و روحانی ویژه نسبت به حقیقت خداوند بوده است، نه دیدار حسی یا جسمانی.[۲۲] در یکی از این روایات، نقل شده است که پیامبر اسلام(ص) فرمود هنگامی که به آسمان عروج داده شدم، آنقدر به پروردگارم نزدیک شدم که فاصله میان من و او بهاندازه «قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی؛ دو کمان یا کمتر» بود.[۲۳]
اشاره به فاصله میان پیامبر با جبرئیل
برخی مفسران شیعه[۲۴] ازجمله شیخ طوسی در التبیان[۲۵] و طبرسی در مجمع البیان[۲۶] آیه ۹ سوره نجم را بیانگر فاصله میان پیامبر اسلام(ص) و جبرئیل دانستهاند. دلایلی در نقد و رد این دیدگاه ذکر شده است:
- آیات پس از آیه ۹ به روشنی به مقام خداوند اشاره دارند و قابل انطباق با جبرئیل نیستند.
- روایات متعدد از اهلبیت(ع)، آیه را ناظر به شهود و قرب پیامبر نسبت به ذات الهی دانستهاند، نه جبرئیل.[۲۷]
- در سوره نجم، برای این دیدار جایگاه ویژهای بیان شده، در حالی که مشاهده جبرئیل از چنین شأن و اهمیتی برخوردار نبوده است.[۲۸]
از نظر مکارم شیرازی علت این برداشت و تفسیر این است که تفسیر این آیه به رابطه میان خداوند و پیامبر اسلام، ممکن است در ذهن مخاطب، گمان جسمانیت برای خداوند ایجاد کند؛ همین نگرانی موجب شده برخی مفسران، آیه را ناظر به ارتباط میان پیامبر و جبرئیل قلمداد کنند.[۲۹]
در ادبیات فارسی
غروی اصفهانی عالم و شاعر شیعه در توصیف شب عاشورا از تعبیر قاب قوسین استفاده کرده است:
مولوی دیگر شاعر مسلمان است که از تعبیر قاب قوسین در اشعار خود استفاده کرده است:
عطار در توصیف معراج رسول(ص) چنین آورده است:
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۶۲.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۶۵.
- ↑ حیدری، التوحید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۹۲.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۱۵۱.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱۲، ص۳۲۴.
- ↑ شجاری، «معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، ص۶۶.
- ↑ شجاری، «معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، ص۶۳.
- ↑ شجاری، «معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، ص۶۶.
- ↑ حیدری، التوحید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۹.
- ↑ گیلانی، غزلیات، شماره ۳۵، سید انبیاء.
- ↑ شجاری، «معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، ص۶۶.
- ↑ عبدالرزاق، دیوان اشعار، ترکیبات، شماره ۱، در نعت رسول اکرم(ص).
- ↑ حیدری، الراسخون فی العلم، ۱۴۲۹ق، ص۱۳۱.
- ↑ عصار، مجموعه آثار عصار، ۱۳۷۶ش، ص۵۱۵.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱۲، ص۳۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۹.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۱۵۱.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر سوره نجم، جلسه ۴، سایت اسراء.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۹.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۲.
- ↑ نگاه کنید به: حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۵۴؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۲۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۴۲۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۲۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۴۹۰.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، مدایح و مراثی، مدایح و مراثی سید الشهداء علیهالسلام، شماره ۵، فی لیلة عاشوراء.
- ↑ مولانا، دیوان شمس، غزلیات، غزل شمارهٔ ۴۸۹.
- ↑ عطار، اسرارنامه، بخش دوم، بخش ۲، در صفت معراج رسول صلی الله علیه و سلم.
منابع
- جوادی آملی، عبدالله، «تفسیر سوره نجم جلسه ۴»، سایت اسراء، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اسفند ۱۳۹۵ش، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- حیدری، کمال، التوحید، قم، دار فراقد، ۱۴۲۷ق.
- حیدری، کمال، الراسخون فی العلم، به قلم خلیل رزق، قم، دار فراقد، ۱۴۲۹ق.
- شجاری، مرتضی، «معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد»، مجله پژوهشنامه عرفان، شماره۱۳، پاییز و زمستان۱۳۹۴ش.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب (المحشّٰی)، شارح: سید محمد کلانتر، مؤسسه مطبوعاتی قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عبدالرزاق، جمالالدین، دیوان اشعار، ترکیبات، شمارهٔ ۱، در نعت رسول اکرم (ص).، سایت گنجور.
- عصار، محمد، مجموعه آثار عصار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، بخش دوم، بخش ۲، در صفت معراج رسول صلی الله علیه و سلم، سایت گنجور.
- غروی اصفهانی، محمدحسین، دیوان کمپانی، مدایح و مراثی، مدایح و مراثی سید الشهداء علیه السلام، شمارهٔ ۵ - فی لیلة عاشوراء، سایت گنجور.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح سیدطیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- گیلانی، عبدالقادر، غزلیات، شمارهٔ ۳۵ - سیّد انبیاء، سایت گنجور.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مولانا، جلالالدین محمد، دیوان شمس، غزلیات، غزل شمارهٔ ۴۸۹، سایت گنجور.