فرعون: تفاوت میان نسخه‌ها

موسی پس از رسیدن به پیامبری مأمور شد که با فرعون سخن بگوید تا [[ایمان]] آورد و بنی‌اسرائیل را رها سازد اما فرعون علی‌رغم ظهور [[معجزه|معجزات]] و نشانه‌ها به دست حضرت موسی(ع)، حاضر به تسلیم شدن به دعوت [[توحید|توحیدی]] او نشد و به او نسبت ساحری داده به مقابله با او پرداخت. به دنبال این رفتار فرعون، خداوند بلاهای متعددی را متوجه مصر نمود اما فرعون و هم‌کیشان او باز ایمان نیاورده به رفتار خود ادامه دادند.  

لفظ فرعون ۷۴ بار در قرآن ذکر شده است<ref>حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ۱۳۸۴ ش، ص۲۸۳</ref> که همه موارد به فرعون زمان موسی اشاره دارد و فرمانروای مصر در زمان [[حضرت یوسف علیه‌السلام|حضرت یوسف]] به ملک یاد شده است.<ref>شعرانی و قریب، نثر طوبی، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۳.</ref>

فرعون در قرآن، پادشاهی مستبد معرفی شده که برای خود خدایانی جز خدای واحد داشته و آن‌ها را می‌پرستیده<ref>سوره اعراف، آیه ۱۲۷</ref> و در عین حال خود ادعای خدائی داشته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۸، ص۲۲۲</ref> البته از عبارت «أَنَا رَبُّکمُ الْأَعْلی»<ref> سوره نازعات، آیه ۲</ref> که قرآن از زبان او خطاب به مصریان نقل می‌کند بر‌می‌آید که او خود را رب و پروردگار مردم مصر می‌پنداشت نه خدای مطلق.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۸، ص۲۲۳</ref>  

فرعون فردی مستکبر و سلطه‌گر بود و برای تقویت سلطه خود، مردم را گروه گروه نموده بین آنها اختلاف می‌انداخت تا با قدرت ایستادگی در مقابل او را پیدا نکنند.<ref>سوره قصص، آیه۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۱۶، ص۸</ref> او همچنین وزیرى به نام [[هامان]]، مشاورانى در دربار و  سپاهى نیرومند داشت<ref>مركز فرهنگ و معارف قرآن، دايرة المعارف قرآن كريم، ۱۳۸۲ش، ج۶، ص۴۷۰</ref> که در استکبار و سلطه خود به آنها تکیه داشت.<ref>سوره شعراء، آیه ۵۷؛ سوره قصص، آیه ۳۹</ref>

فرعون خود را اختیار‌دار اعتقادات افراد می‌دانست{{یادداشت|به عنوان نمونه او خطاب به ساحرانی که به حضرت موسی ایمان آوردند می‌گوید: «آیا به او ایمان می‌آورید قبل از اینکه من به شما اذن دهم»(سوره اعراف، آیه ۱۲۳)}} و افرادی که مخالف خواسته او اعتقادی پیدا می‌نمودند را زندان می‌نمود<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۸، ص۲۲۹.</ref> یا به سخت‌ترین وجهی شکنجه می‌نمود چنانچه قرآن از او با صفت "ذو الاوتاد" یاد می‌کند.<ref>سوره ص، آیه۱۲</ref>  مطابق با روایات این وصف به این لحاظ برای او آمده است که مخالفانِ خود را با میخ‌ها (اوتاد) به زمین می‌کوبید و بر همان حال باقی می‌گذاشت تا بمیرند.<ref>سبزواری، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ ق، ص۴۵۸</ref>

قرآن ضمن داستان‌های بنی اسرائیل و حضرت موسی سخن از فرعون به میان آورده است.<ref>حریری، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ۱۳۸۴ ش، ص۲۸۳</ref> بنی‌اسرائیل اولاد [[یعقوب (پیامبر)|یعقوب نبی]] بودند که در زمانی که [[حضرت یوسف علیه‌السلام|حضرت یوسف]] عزیز مصر شد به سبب قحطی از کنعان به مصر کوچیده بودند و تا زمان ظهور حضرت موسی، نسل آنها در آنجا بسیار شده بود<ref>شعرانی و قریب، نثر طوبی، ۱۳۸۶ش، ص۲۱</ref> مطابق با توصیف قرآن فرعون بر طایفه [[بنی‌اسرائیل]] مسلط گشته، پسران آن‌ها را می‌کشت و زنانشان را به خدمت می‌گرفت.<ref>سوره قصص، آیه ۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۱۶، ص۸.</ref>  

در مورد انگیزه فرعون از کشتن پسران بنی‌اسرائیل منابع بسیاری، از [[سدی کبیر|سُدّی]] یکی از مفسران عهد تابعین داستانی نقل نموده‌اند به این صورت که فرعون خواب عجیبی دید و کاهنان آن را به ولادت پسری در بین بنی‌اسرائیل تعبیر نمودند که عاقبت او را خواهد کشت. لذا فرعون برای پیشگیری از این اتفاق، دستور به کشتن فرزندان پسر بنی اسرائیل داد.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ ق، ج۲۰، ص۱۹؛ ثعلبی، عرائس المجالس، ۱۲۹۳ ق، ص۲۲۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ ق، ج۵، ص۱۱؛ اسفراینی، تاج التراجم، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۹۶.</ref> اما مطابق با روایات نقل شده از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] و [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]]، [[بنی‌اسرائیل]] بر اساس وعده‌ای که حضرت یوسف به آن‌ها داده بود، در انتظار ولادت موسی و هلاکت فرعون به دست او بودند. و خبر اعتقاد آنان به فرعون رسیده بود تا اینکه زمانی کاهنان و ساحران دربار نیز به او گفتند که امسال فرزندی از بنی‌اسرائیل متولد می‌شود که هلاکت دین تو و قوم تو به دست اوست و فرعون چون این را شنید دستور داد تا بر زنان آنها قابله‌هایی بگمارند تا به محض ولادت پسری در بنی‌اسرائیل او را به قتل برسانند.<ref>قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ ش، ج۲، ص۱۳۵؛ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref>

پس از آنکه حضرت موسی متولد شد، خدا به مادرش وحی نمود که او را بر روی آب دریا رها کند. فرعونیان موسی را از دریا گرفتند و به نزد فرعون آوردند، اما [[آسیه همسر فرعون|همسر فرعون]] از کشتن او ممانعت نمود و فرعون را راضی به نگه داشتن او در نزد خودشان نمود.<ref>سوره قصص، آیات ۷ تا ۹.</ref> قرآن در این خصوص از همسر فرعون نقل می‌کند که برای ترغیب فرعون گفت: " لَا تَقْتُلُوهُ عَسی أَن ینفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا<ref>سوره قصص، آیه ۹.</ref>؛ او را نکشید شاید به ما نفعی برساند یا او را فرزند خود قرار دهیم"  

برخی این سخن همسر فرعون را دلالت کننده بر این می‌دانند که فرعون و همسرش فرزندی نداشته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۱۶، ص۱۲.</ref>

هنگامی که موسی به سن جوانی رسید روزی مشاهده نمود که بین فردی از بنی‌اسرائیل که از طرفداران او بود با مردی قبطی زد و خورد رخ داده است. موسی به طرفداری از پیرو خود برخواست و مشتی به مرد قبطی زد و او بر اثر این ضربه کشته شد. پس از این واقعه موسی از ترس قصاص فرعونیان از مصر به سوی مدین فرار نمود.<ref>سوره قصص، آیات ۱۸ تا ۲۲.</ref>  

حضرت موسی در بازگشت از مدین از طرف خدا به رسالت مبعوث گشته، مأمور شد با معجزاتی که خدا به او داده بود نزد فرعون برود و رسالت خود را تبلیغ کند و او را که به تعبیر قرآن طغیان نموده بود با لحنی نرم هدایت نماید.<ref>سوره قصص، آیات ۲۹ تا ۳۲؛ سوره طه، آیه ۲۴ و ۴۳؛ سوره نازعات، آیه ۱۷؛ سوره طه، آیات ۴۲ تا ۴۸.</ref>

موسی به همراه برادرش [[هارون]] که از طرف خدا سِمَت وزیری او را داشت به نزد فرعون رفته و خود را به عنوان رسول پروردگار معرفی نمودند<ref>سوره اعراف، آیه ۱۰۴؛ سوره طه، آیه ۴۷؛ سوره شعراء، آیه ۱۶.</ref> و او را به تقوای الهی فراخوانده<ref>سوره نازعات، آیات ۱۸ و ۱۹.</ref>، از او خواستند که بنی‌اسرائیل را رها کند تا به همراه آنها [به کنعان سرزمین اجدادشان] روانه شوند<ref>سوره اعراف، آیه ۱۰۵؛ سوره طه، آیه ۴۷؛ سوره شعراء، آیه ۱۷</ref> اما فرعون موسی را به تمسخر گرفته، در صورت باز نگشتن از عقیده‌اش تهدید به زندان نمود.<ref>سوره شعراء، آیات ۲۵ تا ۲۹</ref>

موسی برای اثبات مدعایش معجزات پیامبری خود را ارائه نمود.<ref>سوره اعراف، آیه ۱۰۶ و سوره شعراء، آیه ۳۱.</ref> که یکی از آنها اژدها شدن عصا بود.<ref>سوره اعراف، آیات ۱۰۵ تا ۱۰۸؛ سوره شعراء، آیات ۳۰ تا ۳۳</ref> اما فرعون و اطرافیان او پس از دیدن این معجزات نیز همچنان موسی را تکذیب نمودند و به او نسبت ساحری دادند.<ref>سوره اعراف، آیه ۱۰۹؛ سوره یونس، آیه ۷۶؛ سوره طه، آیات ۵۶ و۵۷؛ سوره مومنون، آیه ۴۸؛ سوره شعراء، آیات ۳۴ و ۳۵؛ سوره قصص، آیه ۳۶؛ سوره نازعات، آیه ۲۱.</ref> و ساحران ماهر مصر را فراخواندند.<ref>سوره اعراف، آیات ۱۰۹ تا ۱۱۲؛ سوره طه، آیات ۵۸ تا ۶۰.</ref> تا با او در [[روز زینت]] که روز عید مصریان بود<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ ق، ج۱۳، ص۱۵۹.</ref>، مقابله نمایند.<ref>سوره طه، آیه ۵۹.</ref>  

در روز موعود ساحران با مشاهده معجزه حضرت موسی به درستی آن واقف شده و به خدا ایمان آوردند. لیکن فرعون همچنان بر عقیده خود باقی ماند و با مشاهده این صحنه ساحران را شاگردان موسی خواند که بر علیه او توطئه نموده‌اند و به شدت بر آنان غضب‌ناک شده آنها را به بریدن دست و پا و مصلوب کردنشان تهدید نمود. اما ساحران دست از ایمان خود برنداشتند و به فرعون پاسخ‌هایی دادند که نشان از ایمان خالص آنها داشت<ref>سوره اعراف، آیات ۱۱۳ تا ۱۲۲؛ سوره شعراء، آیات ۴۳ تا ۵۰؛ سوره طه، آیات ۷۰ تا ۷۶</ref> و به او گفتند: «ما هرگز تو را بر دلایل روشنی که به سوی ما آمده و بر آنکه ما را آفرید، ترجیح نمیدهیم پس هر حکمی را که می‌توانی صادر کن! تو فقط در مورد زندگی دنیا میتوانی حکم کنی.»<ref>سوره طه، آیه ۷۲.</ref>

فرعون برای کسانی که به موسی ایمان می‌آوردند بار دیگر رویه کشتن فرزندان پسر و به خدمت گرفتن زنان را از سر گرفت.<ref>سوره اعراف، آیه ۱۲۷.</ref> و حتی تصمیم به قتل موسی نیز گرفت. اقدامی که گویا مخالفانی در دربار او داشته است، چرا که در قرآن با این عبارت آمده است :«وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی وَ لْیدْعُ رَبَّه؛ فرعون گفت: مرا رها کنید تا موسی را بکشم و او پروردگارش را [برای نجات خود] بخواند»<ref>سوره غافر، آیه ۲۶</ref> شخصیتی که مانع از اجرای این تصمیم می‌گردد [[مؤمن آل فرعون|مومن آل فرعون]] است که ایمان خود را تا پیش از این پنهان نگه می‌داشت و چون جان پیامبر خود را در خطر دید با استدلال‌های بلیغ به دفاع از او پرداخت.<ref>سوره غافر، آیات ۲۸ و ۲۹.</ref>

برخی از آیات قرآن نشان می‌دهد که فرعون برای قوم خود در قیافه خیرخواهی ظاهر می‌شد. چنانکه در دفاع از تصمیم خود مبنی بر به لزوم به قتل رساندن موسی می‌گوید: من جز آنچه را درست می‌بینم به شما ارائه نمی‌کنم، و شما را جز به راه رشد هدایت نمی‌کنم.<ref>سوره غافر، آیه ۲۹</ref> علامه طباطبائی از آیه ۳۸ سوره قصص که می‌گوید: «وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکمْ مِنْ إِلهٍ غَیری؛ و فرعون گفت:‌ای مهتران قوم! من برای شما به معبودی جز خود علم پیدا ننموده ام» چنین استنباط می‌کند که در واقع او با این کلام سعی داشت خود را فردی منصف نشان بدهد و چنین اظهار می‌کرد که از آیات و معجزات موسی و دعوت او برایش روشن نشده که معبودی در عالم هست، که رب همه عالمیان باشد، و خدایی جز خودش برای مردم مصر در نزد او ثابت نشده است. و اینکه پس از آن به هامان وزیر خود دستور داد که‌ای هامان! برجی بساز شاید بر معبود موسی آگاهی و اطلاع یابم! نیز در راستای همین عوام فریبی بود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ ق، ج۱۶، ص۳۷.</ref>

مطابق با آنچه در قرآن آمده، چون قبطیان و اتباع فرعون که قرآن، آن‌ها را آل فرعون می‌خواند به خدا ایمان نیاوردند خدا آنان را چند سال مبتلا به قحطی نمود تا شاید به یاد خدا بیفتند و دست از اعمال ناشایسته خودشان بردارند اما آن‌ها هنگامی که از برکت و نعمتی برخوردار می‌شدند آن را به شایستگی خود نسبت می‌دادند و هر وقت آفت و بلا و محنتی به آنها روی می‌آورد، می‌گفتند این از نحوست و شومی موسی و پیروان اوست.<ref>سوره اعراف، آیات ۱۳۰ و ۱۳۱</ref>  

عذاب قوم فرعون در مراحل بعدی شدت یافت و خدا آنها را به بلاهای متعددی همچون طوفان و ملخ و کنه و قورباغه‌ها و خون آلود شدن آب نیل دچار نمود.<ref>سوره اعراف، آیه ۱۳۳</ref> این بلاها که به تعبیر قرآن مفصلات بودند یعنی یکی یکی و با فاصله نازل می‌شدند، هر بار فرعونیان را به ستوه و تنگنا می‌آوردند تا جایی که از موسی طلب دعا می‌نمودند تا عذاب از آنها برداشته شود و در عوض آنها به او ایمان آورند و بنی‌اسرائیل را بدو واگذار کنند اما چون موسی به درخواست آنان دعا می‌نمود و عذاب برداشته می‌شد، نقض عهد می‌کردند.<ref>سوره اعراف، آیات ۱۳۴ و ۱۳۵.</ref>  

از آنجا که فرعون و پیروانش سرانجام حاضر به قبول دعوت موسی علیه‌السلام یا تسلیم بنی‌اسرائیل به او نشدند، خداوند در نهایت به موسی دستور داد که ایمان آورندگان را شبانه با خود بردارد و از مصر خارج شود گر چه فرعونیان او را دنبال خواهند نمود و به او وعده داد که آنها سرانجام در دریا غرق خواهند شد<ref>سوره دخان، آیات ۲۳ و ۲۴.</ref> موسی فرمان خدا را اجرا نمود و هنگامی که در مسیر به دریا رسید به فرمان الهی با عصا به آب دریا زد و آب دریا برای او و قومش شکافته شد تا از آن عبور کنند و چون قوم فرعون به دنبال آنها به میانه دریا آمدند آب آنها را فرا گرفته و غرق نمود.<ref>سوره اعراف، آیه ۱۳۶.</ref>  

قرآن می‌گوید هنگامی که فرعون در حال غرق شدن بود به خدا اقرار نمود اما خطاب رسید که اکنون ایمان می‌آوری؟! در حالی که پیش از این عصیان میورزیدی و از تبهکاران بودی پس امروز بدن تو را نجات می‌دهم تا برای آیندگانت نشانه‌ای باشی و یقیناً بسیاری از مردم از نشانه‌های ما بی‌خبرند.<ref>سوره یونس، آیات ۹۰ تا ۹۲.</ref>

در تورات داستان نسل کشی بنی اسرائیل، جریان ولادت حضرت موسی و رها نمودن او بر روی آب توسط مادرش و جریان مقهور شدن ساحران البته بدون اشاره به ایمان آوردن آنها آمده است.<ref>قنبری، «بررسی تطبیقی جایگاه موسی (ع) در قرآن و تورات»، ص۷۳ و ۸۲.</ref> همچنین تورات جریان بلاهای نازل شده بر قبطیان را نقل نموده است.<ref>قنبری، «بررسی تطبیقی جایگاه موسی (ع) در قرآن و تورات»، ص۸۲.</ref>

تورات دو فرعون را معاصر حضرت موسی می‌داند: "فرعون تسخیر" که تا زمان فرار موسی به مدین زنده بوده است و «فرعون خروج» که فرمانروای مصر به هنگام رسالت و خروج حضرت موسی و بنی‌اسرائیل از مصر بوده است.<ref>خیراللهی، «بررسی تطبیقی سیمای فرعون در قرآن و عهد قدیم»، ۱۳۹۳ش، ص۲۲.</ref>  

در مورد اینکه کدام فرعون مصر معاصر حضرت موسی بوده، بین محققان اختلاف بسیاری وجود دارد. برخی از محققان، به پیروی از تورات، دو فرعون را به عنوان فرعون زمان حضرت موسی تعیین نموده‌اند. افرادی که پژوهشگران مسلمان و غیر مسلمان به عنوان فرعون -یا دو فرعون- معاصر موسی معین نموده‌اند به ترتیب تاریخی عبارتند از: