خط ثلث: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Gholampour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Gholampour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
'''خط ثُلْث'''، یکی از زیباترین و معروف‌ترین خطوط اسلامی است که به «امّ الخطوط» شهرت دارد. بیشترین کاربرد این خط در [[کتیبه‌نویسی]] برای [[محراب|محراب]]ها، قبه‌ها و ورودی [[مسجد|مساجد]] است. | '''خط ثُلْث'''، یکی از زیباترین و معروف‌ترین خطوط اسلامی است که به «امّ الخطوط» شهرت دارد. بیشترین کاربرد این خط در [[کتیبه‌نویسی]] برای [[محراب|محراب]]ها، قبه‌ها و ورودی [[مسجد|مساجد]] است. | ||
[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، [[سید مرتضی نجومی]] و [[احمد نجفی زنجانی]] از | [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، [[سید مرتضی نجومی]] و [[احمد نجفی زنجانی]] از روحانیان شیعه هستند که توانایی نوشتن به خط ثلث را داشتند. | ||
غالباً داشتن | غالباً داشتن یک‌سوم دور و دوسوم سطح را وجه تسمیه خط ثلث می‌دانند و پیدایش آن را به ابن مقله شیرازی وزیر عباسیان، نسبت می‌دهند. پس از ابن مقله، ابن‌بواب، یاقوت مستعصمی، عبدالله صیرفی و بایسنقر میرزا سهم مهمی در تکامل این خط داشته‌اند. با رفتن شیوه ثلث‌نویسی ایرانی به قلمرو عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم قمری، جمع کثیری از ثلث‌نویسان پدید آمدند که سبب تبدیل کشور [[ترکیه]] به کانون ثلث در عصر حاضر شده است. | ||
== معرفی == | == معرفی == | ||
خط ثُلْث، یکی از خطوط ششگانه (اقلام ستّه) اسلامی است.{{یاد|خطوط ششگانه یا اقلام سته که از آنها به‌عنوان «خطوط اصول» هم نام برده می‌شود، شش خط اصلی در خوشنویسی اسلامی هستند که در تمامی کشورهای اسلامی ازجمله ایران رواج داشته‌اند و هنوز هم اغلب آنها مورد استفاده خوشنویسان قرار دارند. که عبارتند از: ۱. ثلث، ۲. نسخ، ۳. محقق، ۴. ریحانی، ۵. رقاع، ۶. توقیع.}} که به دست ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن مقله)، وزیر [[بنی‌عباس|عباسیان]]، تأسیس شده و باقی خطوط ششگانه از آن منشعب شده است.<ref>قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۷.</ref> ازاین‌رو خط ثلث را «ام الخطوط» دانسته‌اند.<ref>قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۴.</ref> ثلث جلیل (جلی)، دیباج، طومار، ثلثین، مختصر طومار، نصف، ثلث، صغیر ثلث، کبیر ثلث، و خفیف ثلث از انواع قلم ثلث در قدیم بودند که جز قلم ثلث باقی نمانده است.<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> | خط ثُلْث، یکی از خطوط ششگانه (اقلام ستّه) اسلامی است.{{یاد|خطوط ششگانه یا اقلام سته که از آنها به‌عنوان «خطوط اصول» هم نام برده می‌شود، شش خط اصلی در خوشنویسی اسلامی هستند که در تمامی کشورهای اسلامی ازجمله ایران رواج داشته‌اند و هنوز هم اغلب آنها مورد استفاده خوشنویسان قرار دارند. که عبارتند از: ۱. ثلث، ۲. نسخ، ۳. محقق، ۴. ریحانی، ۵. رقاع، ۶. توقیع.}} که به دست ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن مقله)، وزیر [[بنی‌عباس|عباسیان]]، تأسیس شده و باقی خطوط ششگانه از آن منشعب شده است.<ref>قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۷.</ref> ازاین‌رو خط ثلث را «ام الخطوط» دانسته‌اند.<ref>قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۴.</ref> ثلث جلیل (جلی)، دیباج، طومار، ثلثین، مختصر طومار، نصف، ثلث، صغیر ثلث، کبیر ثلث، و خفیف ثلث از انواع قلم ثلث در قدیم بودند که جز قلم ثلث باقی نمانده است.<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> | ||
محققان، در وجه تسمیه خط ثلث، احتمالاتی چون داشتن | محققان، در وجه تسمیه خط ثلث، احتمالاتی چون داشتن یک‌سوم دور و دوسوم سطح<ref>مایل هروی، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۵۸.</ref> و نیز اندازه مساحت قلم ثلث که یک سوم قلم طومار است، را مطرح کرده‌اند.<ref>مایل هروی، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۵۸.</ref> | ||
سراج شیرازی، از خوشنویسان قرن نهم، با رویکردی معنوی، وجه تسمیه خط ثلث را از آن جهت می‌داند که «ام الخطوط» است و این امر با [[آیه ۱۱ سوره نساء]] {{یاد|فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ}} ارتباط دارد.<ref>سراج شیرازی، تحفةالمحبین، ۱۳۷۶ش، | سراج شیرازی، از خوشنویسان قرن نهم، با رویکردی معنوی، وجه تسمیه خط ثلث را از آن جهت می‌داند که «ام الخطوط» است و این امر با [[آیه ۱۱ سوره نساء]] {{یاد|فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ}} ارتباط دارد.<ref>سراج شیرازی، تحفةالمحبین، ۱۳۷۶ش، ص۱۳۷؛ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۲۷.</ref> | ||
[[File:خط ثلث شیر حیدر.jpg|thumb|جاندارنگاری (Zoomorphic) با خط ثلث، تاریخ اثر: ۱۲۱۰ق؛ تصویر کشتن اژدها توسط شیر که با ترکیب این بیت همراه است: نفس بد را در بدن کشتن نه کار هر کس است/ پاره کردن مار را در مهد کار حیدر است.]] | [[File:خط ثلث شیر حیدر.jpg|thumb|جاندارنگاری (Zoomorphic) با خط ثلث، تاریخ اثر: ۱۲۱۰ق؛ تصویر کشتن اژدها توسط شیر که با ترکیب این بیت همراه است: نفس بد را در بدن کشتن نه کار هر کس است/ پاره کردن مار را در مهد کار حیدر است.]] | ||
در خط ثلث برای یک حرف، اشکال مختلفی وجود دارد و همین امر امکان ترکیب بهتری فراهم می‌آورد، هرچند برگزیدن هر یک از اشکال در ترکیب نیازمند دقت و بصیرت تمام دانسته شده است.<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> | در خط ثلث برای یک حرف، اشکال مختلفی وجود دارد و همین امر امکان ترکیب بهتری فراهم می‌آورد، هرچند برگزیدن هر یک از اشکال در ترکیب نیازمند دقت و بصیرت تمام دانسته شده است.<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> | ||
در خط ثلث، علاوه بر کلمات، به جهت زیباسازی و پرکردن فضای خالی، از اعراب کمک گرفته که برای نوشت آن از قلمی | در خط ثلث، علاوه بر کلمات، به جهت زیباسازی و پرکردن فضای خالی، از اعراب کمک گرفته که برای نوشت آن از قلمی ظریفتر (حدود یک‌سوم قلم اصلی) استفاده می‌شود.<ref>. فضایلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص۱۲۶.</ref> | ||
این خط با وجود برخی شباهت‌ها با خطوط محقق و نسخ و توقیع، در برخی ویژگی‌های مفردات و مرکّبات، نظیر طول الف، قطّ قلم، دور و سطح، مدّات (کشش‌ها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر با | این خط با وجود برخی شباهت‌ها با خطوط محقق و نسخ و توقیع، در برخی ویژگی‌های مفردات و مرکّبات، نظیر طول الف، قطّ قلم، دور و سطح، مدّات (کشش‌ها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر با آنها تفاوت‌هایی دارد.<ref>ر. ک. به فضائلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص ۲۹۲، ۲۹۶–۲۹۷.</ref> | ||
== اهمیت و جایگاه == | == اهمیت و جایگاه == | ||
خط ثلث را یکی از زیباترین، معروف‌ترین و دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی دانسته‌اند<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> و از آن در کنار خط نسخ، | خط ثلث را یکی از زیباترین، معروف‌ترین و دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی دانسته‌اند<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.</ref> و از آن در کنار خط نسخ، به‌عنوان برترین خطوط در میان اقلام ششگانه یاد می‌شود.<ref>مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۵۵.</ref> تا جایی که آن را «سید الخطوط» نیز نامیده‌اند.<ref>[https://iranantiq.com/terminology/handicraft/islamic-calligraphy/thuluth-script خط ثلث]، ایران آنتیک.</ref> | ||
[[File:خط ثلث موزه آستان قدس.jpg|thumb|کتیبه طلای آیت الکرسی به خط ثلث؛ نصب شد بر روی صندوق چوبی مرقد امام رضا(ع)؛ سازنده: مست علی زرگر؛خطاط: [[علیرضا عباسی]]؛ تاریخ ساخت: ۱۰۱۱ق؛ محل نگهداری: موزه آستان قدس رضوی]] | [[File:خط ثلث موزه آستان قدس.jpg|thumb|کتیبه طلای آیت الکرسی به خط ثلث؛ نصب شد بر روی صندوق چوبی مرقد امام رضا(ع)؛ سازنده: مست علی زرگر؛خطاط: [[علیرضا عباسی]]؛ تاریخ ساخت: ۱۰۱۱ق؛ محل نگهداری: موزه آستان قدس رضوی]] | ||
از خط ثلث، برای نوشتن قطعات {{یاد|صفحه‌ای که مطلبی به قلم درشت بر آن نوشته شده باشد.}}، پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتاب‌ها، الواح سردر خانه‌ها و مغازه‌ها، کتابت قرآن‌های جامع، حکاکی سنگ‌ها، مهرهای قیمتی و نشان‌ها استفاده می‌شود.<ref>فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵.</ref> اما از نظر محققان، عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد خط ثلث، مربوط به کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها، ورودی‌های مساجد است که به جهت قابلیت بالا در ترکیب و هماهنگی با طرح‌های اسلیمی و ختایی رواج یافته است.<ref>فضائلی، تعلیم خط، ۱۳۷۶ ش، ص۱۳۰–۱۳۱؛ فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵؛ مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۶۵.</ref> تا قبل از دوره تیموریان، خطوط ریحان، محقق، ثلث و نسخ، برای [[کتابت قرآن کریم]]، مورد استفاده بود اما پس از قرن دهم، [[خط نسخ]]، جای تمام خطوط دیگر را گرفت.<ref>هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱۵، ص۵۶۶.</ref> | از خط ثلث، برای نوشتن قطعات {{یاد|صفحه‌ای که مطلبی به قلم درشت بر آن نوشته شده باشد.}}، پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتاب‌ها، الواح سردر خانه‌ها و مغازه‌ها، کتابت قرآن‌های جامع، حکاکی سنگ‌ها، مهرهای قیمتی و نشان‌ها استفاده می‌شود.<ref>فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵.</ref> اما از نظر محققان، عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد خط ثلث، مربوط به کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها، ورودی‌های مساجد است که به جهت قابلیت بالا در ترکیب و هماهنگی با طرح‌های اسلیمی و ختایی رواج یافته است.<ref>فضائلی، تعلیم خط، ۱۳۷۶ ش، ص۱۳۰–۱۳۱؛ فضائلی، «کتیبه‌نگاری»، ۱۳۷۱ش، ص ۹۵؛ مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۶۵.</ref> تا قبل از دوره تیموریان، خطوط ریحان، محقق، ثلث و نسخ، برای [[کتابت قرآن کریم]]، مورد استفاده بود اما پس از قرن دهم، [[خط نسخ]]، جای تمام خطوط دیگر را گرفت.<ref>هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۰ش، ج۱۵، ص۵۶۶.</ref> | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
=== عالمان شیعه و خط ثلث === | === عالمان شیعه و خط ثلث === | ||
اقبال اندیشمندان و عالمان شیعی به هنر خوشنویسی و خط ثلث نیز در تذکره‌ها آمده است. تا جایی که [[حسن حسن‌زاده آملی]]، فیلسوف و عارف معاصر، استادش [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه سید محمد حسین طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف معاصر را آیتی باهر در خوشنویسی دانسته و بویژه در خط ثلث، او را قادری نادر وصف می‌کند که دارای شأن خاص بود.<ref>حسن‌زاده آملی، رساله‌ای در خوشنویسی، بی تا، ص۱۷–۱۹</ref> | اقبال اندیشمندان و عالمان شیعی به هنر خوشنویسی و خط ثلث نیز در تذکره‌ها آمده است. تا جایی که [[حسن حسن‌زاده آملی]]، فیلسوف و عارف معاصر، استادش [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه سید محمد حسین طباطبایی]]، مفسر و فیلسوف معاصر را آیتی باهر در خوشنویسی دانسته و بویژه در خط ثلث، او را قادری نادر وصف می‌کند که دارای شأن خاص بود.<ref>حسن‌زاده آملی، رساله‌ای در خوشنویسی، بی تا، ص۱۷–۱۹.</ref> | ||
[[پرونده:خط ثلث سید مرتضی نجومی.jpg|بندانگشتی|نمونه خط ثلث سید مرتضی نجومی؛ کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام]] | [[پرونده:خط ثلث سید مرتضی نجومی.jpg|بندانگشتی|نمونه خط ثلث سید مرتضی نجومی؛ کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام]] | ||
[[سید مرتضی نجومی]]، فقیه و مفسّر شیعه، نیز در خوشنویسی به ویژه در خط ثلث متبحر بود. پس از رفتن به [[نجف]]، به خط ثلث متمایل شد و با هاشم محمد بغدادی، خوشنویس صاحب نام عراقی، مراوده داشت.<ref>نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۲۶۶–۲۶۷</ref>وی در سال ۱۳۶۲ش و ۱۳۷۵ش به جهت تبحر در این خط، موفق به کسب لوح تقدیر از ریاست جمهور وقت شده است.<ref>نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۰.</ref> | [[سید مرتضی نجومی]]، فقیه و مفسّر شیعه، نیز در خوشنویسی به ویژه در خط ثلث متبحر بود. پس از رفتن به [[نجف]]، به خط ثلث متمایل شد و با هاشم محمد بغدادی، خوشنویس صاحب نام عراقی، مراوده داشت.<ref>نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۲۶۶–۲۶۷.</ref>وی در سال ۱۳۶۲ش و ۱۳۷۵ش به جهت تبحر در این خط، موفق به کسب لوح تقدیر از ریاست جمهور وقت شده است.<ref>نجومی، کیمیای هستی؛ زندگینامه خودنوشت، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۰.</ref> | ||
[[احمد نجفی زنجانی]] معروف به معصومی خوشنویس، نیز یکی دیگر [[آخوند|روحانیان شیعه]] است که نگارش کتیبه ضریح اهل بیت(ع) و قرآن کریم را در کارنامه خود داشته.<ref>«حاج میرزا احمد نجفی زنجانی»، ص۳۱.</ref> و مشهور به احیاگر خط ثلث در ایران است.<ref>[https://iqna.ir/0069PQ «استاد نجفی زنجانی؛ احیاگر تراث خط ثلث/ سایه عثمان‌طه بر کتابت قرآن استاد نجفی»]، خبرگزاری ایکنا.</ref> [[انجمن خوشنویسان ایران]] در دهه ۱۳۵۰ شمسی، زمانی که سعی بر احیای خط ثلث داشت، با نظر به آثار ثلث‌نویسان آن دوره، آثار نجفی زنجانی را منطبق بر تمامی قواعد دانسته و از او برای همکاری دعوت نمود.<ref>«هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، ص۱۸۳.</ref> | [[احمد نجفی زنجانی]] معروف به معصومی خوشنویس، نیز یکی دیگر [[آخوند|روحانیان شیعه]] است که نگارش کتیبه ضریح اهل بیت(ع) و قرآن کریم را در کارنامه خود داشته.<ref>«حاج میرزا احمد نجفی زنجانی»، ص۳۱.</ref> و مشهور به احیاگر خط ثلث در ایران است.<ref>[https://iqna.ir/0069PQ «استاد نجفی زنجانی؛ احیاگر تراث خط ثلث/ سایه عثمان‌طه بر کتابت قرآن استاد نجفی»]، خبرگزاری ایکنا.</ref> [[انجمن خوشنویسان ایران]] در دهه ۱۳۵۰ شمسی، زمانی که سعی بر احیای خط ثلث داشت، با نظر به آثار ثلث‌نویسان آن دوره، آثار نجفی زنجانی را منطبق بر تمامی قواعد دانسته و از او برای همکاری دعوت نمود.<ref>«هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، ص۱۸۳.</ref> | ||